As ‘COP’:

1. ejnë pëkëpene ejnë chi yawë, ejnë yarikaja

   ejnë

   ejnë

   1+2PRO

   pn

   pëkëpene

   pëkëpene

   alone

   postp

   ejnë

   ejnë

   1+2PRO

   pn

   chi

   chi-∅

   COP-ACNNMLZ

   n

   yawë

   yawë

   LOC

   postp

   ejnë

   ejnë

   1+2PRO

   pn

   yarikaja

   yarika-ja

   laugh-NEG

   vi

   When we’re alone, we don’t laugh. / cuando estamos solas, nosotras no nos reímos (convrisamaj: 50)
2. ana këyetajpë, intipijkë ana chi yawë

   ana

   ana

   1+3PRO

   pn

   këyetajpë

   këye-ta-jpë

   big?-VBZ.INTR-PST

   vi

   intipijkë

   intipijkë

   small

   adv

   ana

   ana

   1+3PRO

   pn

   chi

   chi-∅

   COP-ACNNMLZ

   n

   yawë

   yawë

   LOC

   postp

   We grew up when we were little kids / nos criamos cuando estábamos chiquiticos nosotros (histanfo: 2)
3. chiri ma wïrë taro

   chiri

   chi-ri

   COP-ACNNMLZ

   n

   ma

   ma

   RST

   part

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   taro

   taro-∅

   say-IPFV

   vt

   That’s all I’m saying. / eso no más lo que digo yo (convrisamaj: 17)
4. tëwïsantomo neke ne yaruwatëpëkë ma rë chikontomo

   tëwïsantomo

   tëwï-santomo

   3PRO-PL

   pn

   nekene

   neke=ne

   CNTR=INTS

   part=part

   yaruwatëpëkë

   yaruwa-tëpëkë

   laugh-PROG.INTR

   vi

   ma

   ma

   RST

   part

   rë

   rë

   EMP

   part

   chikontomo

   chi-∅=kontomo

   COP-IPFV=PL

   vi=part

   But they’re constantly laughing. / ellos sí siempre pasan riendose (convrisamaj: 32)
5. wïrë yapëri moronta chi taji

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   yapëri

   y-apë-ri

   LK-arm_wing-PERT

   n

   moronta

   moron-ta-∅

   pain-VBZ.INTR-IPFV

   vi

   chi

   chi-∅

   COP-IPFV

   vi

   taji

   taji

   FOC

   part

   My arms hurt. / me duelen los brazos
6. tëwï ma takï mëyakarama chijpë wararë kwa ta sënkatoj mëtë

   tëwï

   tëwï

   3PRO

   pn

   ma

   ma

   RST

   part

   takï

   takï

   CNFRM

   part

   mëyakarama

   më=yakara-ma-∅

   2=believe-CAUS-IPFV

   pn=vt

   chijpë

   chi-jpë

   COP-PST.ACNNMLZ

   n

   wararë

   wara=rë

   thus=EMP

   part=part

   kwa

   kwa

   how

   part

   ta

   ta

   like

   part

   sënkatoj

   s-ënka-toj

   DETRZ-finish-CIRC.NMLZ

   n

   mëtë

   mëtë

   ?

    

   Tell us again how they ended up there. / cuenta otra vez como terminaron ahí
7. ati ke ejnë yoti yamanë wejsapë tëwï

   ati

   ati

   what

   intj

   ke

   ke

   INS

   postp

   ejnë

   ejnë

   1+2PRO

   pn

   yoti

   y-oti-∅

   LK-meat-PERT

   n

   yamanë

   yamanë-∅

   make-IPFV

   vt

   wejsapë

   wej-sapë

   COP-PST

   vi

   tëwï

   tëwï

   3PRO

   pn

   With that we used to prepare the meat. / con ese preparabamos la carne
8. tëwï ya nepïjpë wejsapë

   tëwï

   tëwï

   3PRO

   pn

   ya

   ya

   ERG

   postp

   nepïjpë

   nepï-jpë

   bring-PST

   vt

   wejsapë

   wej-sapë

   COP-PST

   vi

   He brought it. / él lo trajo
9. tawara chipëkë takï wïrë ëmpamïja wejsapë tase wïrë

   tawara

   tawara

   too

   adv

   chipëkë

   chipëkë

   because

   part

   takï

   takï

   CNFRM

   part

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   ëmpamïja

   ëmpamï-ja

   learn-NEG

   vi

   wejsapë

   wej-sapë

   COP-PST

   vi

   tase

   ta-se

   say-PST

   vt

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   Since it was like that, I did not learn, I said. / como era así yo no aprendí, digo
10. kwase neke wejsapë tëwï ma anajmori ya yakarama wejsapë

    kwase

    kwase

    how

    part

    neke

    neke

    CNTR

    part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    ma

    ma

    RST

    part

    anajmori

    a-najmo-ri

    2-grandmother-PERT

    n

    ya

    ya

    ERG

    postp

    yakarama

    yakara-ma-∅

    believe-CAUS-IPFV

    vt

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    what it was like, that's all your grandmother said. / cómo era, eso nada más contaba tu abuela
11. ana këyetase papa kampra ya, ana yoti wejsapë yojtë ta sukase aroma warai, yakuri warai yojtë wejsaj ta

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyetase

    këye-ta-se

    big?-VBZ.INTR-PST

    vi

    papa

    papa

    father

    n

    kampra

    kampra

    big

    n

    ya

    ya

    ERG

    postp

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    yoti

    y-oti-∅

    LK-meat-PERT

    n

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    yojtë

    yojtë-∅

    fish_with_hook-IPFV

    vt

    ta

    ta

    like

    part

    sukase

    sukase

    all

    adv

    aroma

    aroma

    limpet

    n

    warai

    warai

    like

    postp

    yakuri

    yakuri

    agouti

    n

    warai

    warai

    like

    postp

    yojtë

    yojtë-∅

    fish_with_hook-IPFV

    vt

    wejsaj

    wej-saj

    COP-PST

    vi

    ta

    ta

    like

    part

    (When) we grew up, my uncle fished our food; fished everything: limpet, picure... / nosotros crecimos, mi tio pescaba toda nuestra comida, lapa, picure (histanfo: 4)
12. asamori ta wejsaj ta, irë makë ta wejsapë

    asamori

    asamo-ri

    cry-IPFV

    vi

    ta

    ta-∅

    say-IPFV

    vt

    wejsaj

    wej-saj

    COP-PST

    vi

    ta

    ta

    like

    part

    irë

    irë

    3ANA.INAN

    dem

    makë

    makë

    mom

    n

    ta

    ta-∅

    say-IPFV

    vt

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    My aunt said "they are crying". / mi tía dijo "están llorando" (histanfo: 6)
13. irë makë ya ijmojka wejsapë

    irë

    i-∅=rë

    put-IPFV=EMP

    vt=part

    makë

    makë

    mom

    n

    ya

    ya

    ERG

    postp

    ijmojka

    ijmojka-∅

    cook-IPFV

    vt

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    Then my mom was cooking. / después mi mamá estaba cocinando (histanfo: 15)
14. irëjpë makë ya ijmojka wejsapë

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    makë

    makë

    mom

    n

    ya

    ya

    ERG

    postp

    ijmojka

    ijmojka-∅

    cook-IPFV

    vt

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    Then my mom was cooking. / después mi mamá estaba cocinando (histanfo: 28)
15. tëwï kïmïi yemetïkene, ana yeni wejsapë sukutaka ma

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    kïmïi

    kïmïi

    chili

    n

    yemetïkene

    yeme-tïkene

    eat(fruits_eggs_soup)-POST

    vt

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    yeni

    yeni-∅

    drink-IPFV

    vt

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    sukutaka

    sukutaka

    yucuta

    n

    ma

    ma

    RST

    part

    After eating chili, we would drink yucuta. / después de que comemos ají, tomamos yucuta (histanfo: 34)
16. tëwï waraijtokon yakërë, ana këyamase ta wejsapë

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    waraijtokon

    waraijtokon

    man

    n

    yakërë

    y-akërë

    LK-with

    postp

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyamase

    këya-ma-se

    think-CAUS-PST

    vt

    ta

    ta

    like

    part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    With that man, he raised us. / con ese hombre nos crio (histanfo: 47)
17. takërë ana wejsapë ïmparëjra

    takërë

    t-akërë

    3-with

    postp

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    ïmparëjra

    ïmparë=jra

    already=NEG

    adv=part

    We were with him for a long time. / estuvimos mucho tiempo con él (histanfo: 48)
18. ana wejsapë

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    We were. / nosotros estábamos (histanfo: 51)
19. ana yïwïj yawë ana senejka wejsapë, tawara ma ana këyatajpë ana

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    yïwïj

    y-ïwïj-∅

    LK-house-PERT

    n

    yawë

    yawë

    LOC

    postp

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    senejka

    s-enejka-∅

    DETRZ-watch-IPFV

    vi

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    tawara

    tawara

    too

    adv

    ma

    ma

    RST

    part

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyatajpë

    këya-ta-jpë

    think-VBZ.INTR-PST

    vi

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    We stayed at home, that's how we were raised. / nosotros estábamos en nuestra casa, así nos criamos (histanfo: 53)
20. irë wejtane mujyampe patakaja wejsapë

    irë

    irë

    3ANA.INAN

    dem

    wejtane

    wej-tane

    COP-CNCS

    advl

    mujyampe

    mujyam=pe

    pregnancy=ESS

    n=postp

    patakaja

    pata-ka-ja

    village-VBZ.TR-NEG

    vt

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    Despite this, she did not get pregnant. / a pesar de eso no salió embarazada
21. apatakaja pïnïka wejsapë

    apatakaja

    a-pata-ka-ja

    DETRZ-***-VBZ.TR-NEG

    vi

    pïnïka

    pïnïka

    PROB

    part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    Maybe she did not come out (pregnant). / tal vez no salió (embarazada)
22. tayakïjtëja pïnika wejsapë

    tayakïjtëja

    ta-yakïjtë-ja

    3P-sleep_with-NEG

    vt

    pïnika

    pïnika

    PROB

    part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    Maybe he didn't sleep with her. / tal vez no se acostó con ella
23. yajtëpe neke n ti warotakontomo wejsapë

    yajtëpe

    yajtëpe

    before

    adv

    neken

    neke=n

    CNTR=INTS

    part=part

    ti

    ti

    HSY

    part

    warotakontomo

    warota-∅=kontomo

    work-IPFV=PL

    vi=part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    At the beginning they worked. / al principio trabajaban
24. wurijyantomo rë wejsapë ijtë

    wurijyantomo

    wurijyan-tomo

    woman-PL

    n

    rë

    rë

    EMP

    part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    ijtë

    ijtë

    there

    part

    There were only women there. / hay había puras mujeres no más
25. tawani yawë senejka wejsapë irëjpë ënujse kawë

    tawani

    tawani

    darkness

    n

    yawë

    yawë

    LOC

    postp

    senejka

    s-enejka-∅

    DETRZ-watch-IPFV

    vi

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    ënujse

    ënuj-se

    go_up-PST

    vi

    kawë

    kawë

    high

    adv

    He was staying in the dark and then went up high. / estaba en la oscuridad y se subió hacia arriba (de la casa) (ctorat: 7)
26. ti waijtaton nwajtë wejsapë

    ti

    ti

    HSY

    part

    waijtaton

    waijta-ton

    mouse-PL

    n

    nwajtë

    nwajtë-∅

    dance-IPFV

    vi

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    The mice were dancing. / las ratas estaban bailando (ctorat: 9)
27. wurijyampïjkë kantajnë tawara rë wejsapë

    wurijyampïjkë

    wurijyam-pïjkë

    woman-DIM

    n

    kantajnë

    kantajnë

    ***

     

    tawara

    tawara

    too

    adv

    rë

    rë

    EMP

    part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    The female was singing, too. / la hembrita cantaba igual (ctorat: 12)
28. pïrarë ti iwenaru wejsapë

    pïrarë

    pïrarë

    NEG.EXIST

    part

    ti

    ti

    HSY

    part

    iwenaru

    i-wena-ru

    3-vomit-PERT

    n

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    their vomit was not there. / no había su vómito (ctorat: 19)
29. sujtase ti wejsapë

    sujtase

    suj-ta-se

    urine-VBZ.INTR-PST

    vi

    ti

    ti

    HSY

    part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    He urinated. / se orinó (ctorat: 22)
30. ëjtë kërëjpë yawë nwajtëkonton ti wejsapë waijta

    ëjtë

    ëj-të

    house-NPERT

    n

    kërëjpë

    kërëjpë

    old

    n

    yawë

    yawë

    LOC

    postp

    nwajtëkonton

    nwajtë-∅=konton

    dance-IPFV=PL

    vi=part

    ti

    ti

    HSY

    part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    waijta

    waijta

    mouse

    n

    In the old house the mice were dancing. / en la casa vieja es que estaba bailando la rata (ctorat: 38)
31. tawara ma ta ti wejsapë tëwï

    tawara

    tawara

    too

    adv

    ma

    ma

    RST

    part

    ta

    ta-∅

    say-IPFV

    vt

    ti

    ti

    HSY

    part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    That’s all she said. / así no más decía el hombre (ctorat: 44)
32. ¿mëpana ma tataja wejsapë?

    mëpana

    më=pana

    2=DAT

    pn=postp

    ma

    ma

    RST

    part

    tataja

    ta-ta-ja

    3P-say-NEG

    vt

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    Didn't he say it directly to you? / ¿no te lo dijo directamente a tí?
33. ¿ësëpëkë ka wejsapëkontomo?

    ësëpëkë

    ësë-pëkë

    DETRZ-about

    postp

    ka

    ka

    Q

    part

    wejsapëkontomo

    wej-sapë=kontomo

    COP-PST=PL

    vi=part

    Were they always argumenting? / ¿siempre ellos vivian discutiendo?
34. irë wa chipëkë tapojtëja wejsapë, irë wa chipëkë tajne wëpëjse tëwï, sukase wïnïjsajkonton yawë

    irë

    irë

    3ANA.INAN

    dem

    wa

    wa

    thus

    part

    chipëkë

    chipëkë

    because

    part

    tapojtëja

    ta-pojtë-ja

    3P-want-NEG

    vt

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    irë

    irë

    3ANA.INAN

    dem

    wa

    wa

    thus

    part

    chipëkë

    chipëkë

    because

    part

    tajne

    ta=jne

    3PRO=PL

    pn=part

    wëpëjse

    wë-pëj-se

    kill-PLUR-PST

    vt

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    sukase

    sukase

    all

    adv

    wïnïjsajkonton

    wïnïj-saj=konton

    sleep-PFV=PL

    vi=part

    yawë

    yawë

    LOC

    postp

    That's why I didn't want it, that's why they killed them all when they were asleep. / por eso no lo quería, por eso ellos los mataron a todos mientras dormían
35. entë ma teijpojra wejtane

    entë

    entë

    here.LOC

    adv

    ma

    ma

    RST

    part

    teijpojra

    teijpo=jra

    far=NEG

    adv=part

    wejtane

    wej-tane

    COP-CNCS

    advl

    Although it is close to here. / aunque está cerca de aquí
36. mërë ya wïrë inija wejtane

    mërë

    mërë

    2PRO

    pn

    ya

    ya

    ERG

    postp

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    inija

    ini-ja

    see-NEG

    vt

    wejtane

    wej-tane

    COP-CNCS

    advl

    Although you won't see me. / pero tu no me vas a ver
37. makë yakërë ma wejtane, tëijpë rë pïjkë ana yïwïtï

    makë

    makë

    mom

    n

    yakërë

    y-akërë

    LK-with

    postp

    ma

    ma

    RST

    part

    wejtane

    wej-tane

    COP-CNCS

    advl

    tëijpë

    tëijpë

    far

    adv

    rë

    rë

    EMP

    part

    pïjkë

    pïjkë

    DIM

    part

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    yïwïtï

    y-ïwïtï-∅

    LK-house-PERT

    n

    Even though I was with my mom, our house was a bit far away. / aunque estaba con mi mamá, nuestra casa estaba un poquito lejos (histanfo: 52)
38. yapijtompe wïrë wejtane, ¡kë! wïyapë moroni

    yapijtompe

    yapijtom=pe

    old=ESS

    n=postp

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    wejtane

    wej-tane

    COP-CNCS

    advl

    kë

    kë

    ugh

    intj

    wïyapë

    wï=y-apë-∅

    1=LK-arm_wing-PERT

    pn=n

    moroni

    moroni

    pain

    n

    Although I am old, ugh, my arms hurt. / aunque soy vieja, ay me duelen mis brazos
39. irë wejtane ti

    irë

    irë

    3ANA.INAN

    dem

    wejtane

    wej-tane

    COP-CNCS

    advl

    ti

    ti

    HSY

    part

    Although this was the case, / aunque fue así (ctorat: 18)
40. marë wïrë sëmpinukuja rë wejtane mokontomo unono, wïrë nono yenekapëkë pako

    marë

    marë

    still

    adv

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    sëmpinukuja

    sëmpinuku-ja

    close_eyes-NEG

    vi

    rë

    rë

    EMP

    part

    wejtane

    wej-tane

    COP-CNCS

    advl

    mokontomo

    mokontomo

    2PL.PRO

    pn

    unono

    u=nono-∅

    1=earth-PERT

    pn=n

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    nono

    nono-∅

    earth-PERT

    n

    yenekapëkë

    yeneka-pëkë

    take_away-PROG.TR

    vt

    pako

    pako

    ***

     

    Though I haven't closed my eyes yet, you are already taking my land from me. / todavía no cerré los ojos y ustedes me están quitando mi tierra
41. ta wejsaj wïrë

    ta

    ta-∅

    say-IPFV

    vt

    wejsaj

    wej-saj

    COP-PST

    vi

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    I'm saying... / ### así digo yo (convrisamaj: 26)
42. papa kampra ya, makampra ya ta wejsaj ta, maijtë kaimotata, mukuton yomiri

    papa

    papa

    father

    n

    kampra

    kampra

    big

    n

    ya

    ya

    OBL

    postp

    makampra

    makampra

    aunt

    n

    ya

    ya

    ERG

    postp

    ta

    ta-∅

    say-IPFV

    vt

    wejsaj

    wej-saj

    COP-PST

    vi

    ta

    ta

    like

    part

    maijtë

    maijtë

    go.IMP

    vi

    kaimotata

    kaimo-ta-ta

    game-VBZ.INTR-MOTIMP

    vi

    mukuton

    muku-ton

    child-PL

    n

    yomiri

    yomi-ri

    be_hungry-IPFV

    vi

    My aunt said to my uncle: “go hunt, the children are hungry”. / mi tía estaba diciendo para mi tío "vaya a cazar que los niños tienen hambre" (histanfo: 5)
43. tejetum pïnika, ta wejsaj ta makë ya, makë pano ya

    tejetum

    t-ejetum-∅

    3-sick-PERT

    n

    pïnika

    pïnika

    PROB

    part

    ta

    ta-∅

    say-IPFV

    vt

    wejsaj

    wej-saj

    COP-PST

    vi

    ta

    ta-∅

    say-IPFV

    vt

    makë

    makë

    mom

    n

    ya

    ya

    ERG

    postp

    makë

    makë

    mom

    n

    pano

    pano

    FMR

    part

    ya

    ya

    ERG

    postp

    "That one is probably sick", said my mother, my late mother. / mi mamá decía "no ese está enfermo será (histanfo: 9)
44. sukase ta wejsaj ta, irëjpë papa kampra ijtëri

    sukase

    sukase

    all

    adv

    ta

    ta-∅

    say-IPFV

    vt

    wejsaj

    wej-saj

    COP-PST

    vi

    ta

    ta

    like

    part

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    papa

    papa

    father

    n

    kampra

    kampra

    big

    n

    ijtëri

    ij-të-ri

    3-go-IPFV

    vi

    She said that, then my uncle left / todo decía, después se iba mi tío (histanfo: 10)
45. irëjpë sakara nepï wejsaj ta, irëjpë michi

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    sakara

    sakara

    hoplias_malabaricus

    n

    nepï

    nepï-∅

    bring-IPFV

    vt

    wejsaj

    wej-saj

    COP-PST

    vi

    ta

    ta

    like

    part

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    michi

    michi

    MED.ANIM

    dem

    He brought guabina, then (he said) "here it is". / traía guabina, después (decía) aquí está (histanfo: 12)
46. yakono ijmojkakë mukuton yoti ta wejsaj ta

    yakono

    y-akono-∅

    LK-younger_sister_of_woman-PERT

    n

    ijmojkakë

    ijmojka-kë

    cook-IMP

    vt

    mukuton

    muku-ton

    child-PL

    n

    yoti

    y-oti-∅

    LK-meat-PERT

    n

    ta

    ta-∅

    say-IPFV

    vt

    wejsaj

    wej-saj

    COP-PST

    vi

    ta

    ta

    like

    part

    Then she said, "sister cook for the children to eat" / después dice, hermana cocina para que coman los niños (histanfo: 13)
47. ta ti wejsaj ti tëwï

    ta

    ta-∅

    say-IPFV

    vt

    ti

    ti

    HSY

    part

    wejsaj

    wej-saj

    COP-PST

    vi

    ti

    ti

    HSY

    part

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    ...he said. / dijo él (ctorat: 36)