As ‘LK’:

1. toto yoti tajtoj mare

   toto

   toto

   non_Indian

   n

   yoti

   y-oti-∅

   LK-meat-PERT

   n

   tajtoj

   taj-toj

   say-CIRC.NMLZ

   n

   mare

   mare

   REL.INAN

   part

   What they call the food of the criollos. / lo que llaman la comida de los criollos
2. ati ke ejnë yoti yamanë wejsapë tëwï

   ati

   ati

   what

   intj

   ke

   ke

   INS

   postp

   ejnë

   ejnë

   1+2PRO

   pn

   yoti

   y-oti-∅

   LK-meat-PERT

   n

   yamanë

   yamanë-∅

   make-IPFV

   vt

   wejsapë

   wej-sapë

   COP-PST

   vi

   tëwï

   tëwï

   3PRO

   pn

   With that we used to prepare the meat. / con ese preparabamos la carne
3. ana këyetase papa kampra ya, ana yoti wejsapë yojtë ta sukase aroma warai, yakuri warai yojtë wejsaj ta

   ana

   ana

   1+3PRO

   pn

   këyetase

   këye-ta-se

   big?-VBZ.INTR-PST

   vi

   papa

   papa

   father

   n

   kampra

   kampra

   big

   n

   ya

   ya

   ERG

   postp

   ana

   ana

   1+3PRO

   pn

   yoti

   y-oti-∅

   LK-meat-PERT

   n

   wejsapë

   wej-sapë

   COP-PST

   vi

   yojtë

   yojtë-∅

   fish_with_hook-IPFV

   vt

   ta

   ta

   like

   part

   sukase

   sukase

   all

   adv

   aroma

   aroma

   limpet

   n

   warai

   warai

   like

   postp

   yakuri

   yakuri

   agouti

   n

   warai

   warai

   like

   postp

   yojtë

   yojtë-∅

   fish_with_hook-IPFV

   vt

   wejsaj

   wej-saj

   COP-PST

   vi

   ta

   ta

   like

   part

   (When) we grew up, my uncle fished our food; fished everything: limpet, picure... / nosotros crecimos, mi tio pescaba toda nuestra comida, lapa, picure (histanfo: 4)
4. yakono ijmojkakë mukuton yoti ta wejsaj ta

   yakono

   y-akono-∅

   LK-younger_sister_of_woman-PERT

   n

   ijmojkakë

   ijmojka-kë

   cook-IMP

   vt

   mukuton

   muku-ton

   child-PL

   n

   yoti

   y-oti-∅

   LK-meat-PERT

   n

   ta

   ta-∅

   say-IPFV

   vt

   wejsaj

   wej-saj

   COP-PST

   vi

   ta

   ta

   like

   part

   Then she said, "sister cook for the children to eat" / después dice, hermana cocina para que coman los niños (histanfo: 13)
5. ana yoti, ana serematojpe

   ana

   ana

   1+3PRO

   pn

   yoti

   y-oti-∅

   LK-meat-PERT

   n

   ana

   ana

   1+3PRO

   pn

   serematojpe

   s-ere-ma-tojpe

   DETRZ-liver-CAUS-PURP

   advl

   Our food, to eat. / nuestra comida, para comer (histanfo: 16)
6. taturu makampra ya ana yoti makë

   taturu

   ta-tu-ru

   3P-give-IPFV

   vt

   makampra

   makampra

   aunt

   n

   ya

   ya

   ERG

   postp

   ana

   ana

   1+3PRO

   pn

   yoti

   y-oti-∅

   LK-meat-PERT

   n

   makë

   makë

   mom

   n

   My aunt gave her our food. / mi tía lo da comida de nosotros (histanfo: 26)
7. ana yoti, yakuri

   ana

   ana

   1+3PRO

   pn

   yoti

   y-oti-∅

   LK-meat-PERT

   n

   yakuri

   yakuri

   agouti

   n

   Our food, agouti. / nuestra comida, el picure (histanfo: 29)
8. tawarama taro wïrë, wïrë yewenke

   tawarama

   tawara=ma

   too=RST

   adv=part

   taro

   taro-∅

   say-IPFV

   vt

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   yewenke

   y-ewenke

   LK-ignorant

   postp

   That’s all I’m saying, too, I don’t know. / así digo yo, yo no sé (convrisamaj: 18)
9. aniki narëpe yakërë ejnë përemekïrï, ejnë pëkëpene, wanene

   aniki

   aniki

   who

   pn

   narëpe

   narëpe

   PART

   part

   yakërë

   y-akërë

   LK-with

   postp

   ejnë

   ejnë

   1+2PRO

   pn

   përemekïrï

   përemekï-rï

   talk-IPFV

   vi

   ejnë

   ejnë

   1+2PRO

   pn

   pëkëpene

   pëkëpene

   alone

   postp

   wanene

   wanene

   aunt

   n

   Who are we gonna talk to? We’re alone, aunt. / con quién será que vamos a hablar nosotros, nosotras estamos solas (convrisamaj: 47)
10. wïrë tëtojpe mëyakërë

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    tëtojpe

    të-tojpe

    go-FUT

    vi

    mëyakërë

    më=y-akërë

    2=LK-with

    pn=postp
11. mërë warë mëyënëtojpano ka uyakërë mërë wepïrï

    mërë

    mërë

    MED.INAN

    dem

    warë

    wa=rë

    thus=EMP

    part=part

    mëyënëtojpano

    më=yënë-tojpano

    2=eat(meat)-FUT.CONCL

    pn=vt

    ka

    ka

    ?

     

    uyakërë

    u=y-akërë

    1=LK-with

    pn=postp

    mërë

    mërë

    2PRO

    pn

    wepïrï

    wepï-rï

    come-IPFV

    vi

    So for you to eat you came with me? / así para tú comer tu viniste conmigo?
12. ipakuri yakërë

    ipakuri

    i-paku-ri

    3-arrow_tip-PERT

    n

    yakërë

    y-akërë

    LK-with

    postp

    with his arrow. / con su flecha (histanfo: 11)
13. sukase ana këyetase pipi yakërë, ana këyetase intipijkë ana chawë

    sukase

    sukase

    all

    adv

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyetase

    këye-ta-se

    big?-VBZ.INTR-PST

    vi

    pipi

    pipi

    younger_brother_of_woman

    n

    yakërë

    y-akërë

    LK-with

    postp

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyetase

    këye-ta-se

    big?-VBZ.INTR-PST

    vi

    intipijkë

    intipijkë

    small

    adv

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    chawë

    chawë

    LOC

    postp

    We grew up with my younger brother; we grew up when we were small. / con mi hermanito (histanfo: 20)
14. Rafa Perez pan yakërë

    rafa

    rafa

    R.

    n

    perez

    perez

    P.

    n

    pan

    pan

    FMR

    part

    yakërë

    y-akërë

    LK-with

    postp

    With the late Rafel Perez. / con el finado Rafel Pérez (histanfo: 38)
15. irëjpë, tëwï yakërë, ana këyatase

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    yakërë

    y-akërë

    LK-with

    postp

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyatase

    këya-ta-se

    think-VBZ.INTR-PST

    vi

    Then we grew up with him. / despúes con él nos criamos (histanfo: 39)
16. ana këyatase tëwï yakërë

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyatase

    këya-ta-se

    think-VBZ.INTR-PST

    vi

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    yakërë

    y-akërë

    LK-with

    postp

    We grew up with him. / nos criamos con él (histanfo: 41)
17. ana padrastro yakërë

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    padrastro

    padrastro-∅

    stepfather-PERT

    n

    yakërë

    y-akërë

    LK-with

    postp

    With our stepfather. / con nuestro padrastro (histanfo: 42)
18. tëwï waraijtokon yakërë, ana këyamase ta wejsapë

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    waraijtokon

    waraijtokon

    man

    n

    yakërë

    y-akërë

    LK-with

    postp

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyamase

    këya-ma-se

    think-CAUS-PST

    vt

    ta

    ta

    like

    part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    With that man, he raised us. / con ese hombre nos crio (histanfo: 47)
19. makë yakërë ma wejtane, tëijpë rë pïjkë ana yïwïtï

    makë

    makë

    mom

    n

    yakërë

    y-akërë

    LK-with

    postp

    ma

    ma

    RST

    part

    wejtane

    wej-tane

    COP-CNCS

    advl

    tëijpë

    tëijpë

    far

    adv

    rë

    rë

    EMP

    part

    pïjkë

    pïjkë

    DIM

    part

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    yïwïtï

    y-ïwïtï-∅

    LK-house-PERT

    n

    Even though I was with my mom, our house was a bit far away. / aunque estaba con mi mamá, nuestra casa estaba un poquito lejos (histanfo: 52)
20. wïrë yaruwakempïnirë wïrë senejkarï uyïwïj yaka sukuri, jwama

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    yaruwakempïnirë

    yaruwa-∅-ke-m=pïnirë

    laugh-ACNNMLZ-PROP-NMLZ=NEG

    adv=part

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    senejkarï

    s-enejka-rï

    DETRZ-watch-IPFV

    vi

    uyïwïj

    u=y-ïwïj-∅

    1=LK-house-PERT

    pn=n

    yaka

    yaka

    ALL

    postp

    sukuri

    sukuri

    silently

    adv

    jwama

    jwama

    ***

     

    I don’t laugh, I silently stay in my house. / yo no me río, yo me siento en mi casa calladita (convrisamaj: 21)
21. uyïwïj yawë usenejkari sukuri jwama

    uyïwïj

    u=y-ïwïj-∅

    1=LK-house-PERT

    pn=n

    yawë

    yawë

    LOC

    postp

    usenejkari

    u=s-enejka-ri

    1=DETRZ-watch-IPFV

    pn=vi

    sukuri

    sukuri

    silently

    adv

    jwama

    jwama

    ***

     

    I silently stay in my house. / yo me quedo en mi casa tranquila (convrisamaj: 28)
22. ana yïwïj yawë ana senejka wejsapë, tawara ma ana këyatajpë ana

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    yïwïj

    y-ïwïj-∅

    LK-house-PERT

    n

    yawë

    yawë

    LOC

    postp

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    senejka

    s-enejka-∅

    DETRZ-watch-IPFV

    vi

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    tawara

    tawara

    too

    adv

    ma

    ma

    RST

    part

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyatajpë

    këya-ta-jpë

    think-VBZ.INTR-PST

    vi

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    We stayed at home, that's how we were raised. / nosotros estábamos en nuestra casa, así nos criamos (histanfo: 53)
23. aaa, mëyakerej sëmase, ¡aj! inche utërijra

    aaa

    aaa

    ah

    intj

    mëyakerej

    më=y-akere-j

    2=LK-relative-PERT

    pn=n

    sëmase

    sëma-se

    die-PST

    vi

    aj

    aj

    ah

    intj

    inche

    in-che

    see-SUP

    adv

    utërijra

    u=të-ri=jra

    1=go-IPFV=NEG

    pn=vi=part

    Ah, your family is dead, ah, I will not go see. / ah, tu familia se murió, aj! no voy a ver
24. ë'ë, mëyakereti

    ëʼë

    ëʼë

    yes

    intj

    mëyakereti

    më=y-akere-ti

    2=LK-relative-PERT

    pn=n

    Yes, your family. / sí, tu familia
25. yapijtompe wïrë wejtane, ¡kë! wïyapë moroni

    yapijtompe

    yapijtom=pe

    old=ESS

    n=postp

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    wejtane

    wej-tane

    COP-CNCS

    advl

    kë

    kë

    ugh

    intj

    wïyapë

    wï=y-apë-∅

    1=LK-arm_wing-PERT

    pn=n

    moroni

    moroni

    pain

    n

    Although I am old, ugh, my arms hurt. / aunque soy vieja, ay me duelen mis brazos
26. wïrë yapëri moronta chi taji

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    yapëri

    y-apë-ri

    LK-arm_wing-PERT

    n

    moronta

    moron-ta-∅

    pain-VBZ.INTR-IPFV

    vi

    chi

    chi-∅

    COP-IPFV

    vi

    taji

    taji

    FOC

    part

    My arms hurt. / me duelen los brazos
27. ¡këë! uyejwetunu, ¡këë! wïrë waijtëri, ¡këë! uyapëri, wïrë poreri, wïrë chikimuru

    këë

    këë

    ugh

    intj

    uyejwetunu

    u=y-ejwetunu-∅

    1=LK-sick-PERT

    pn=n

    këë

    këë

    ugh

    intj

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    waijtëri

    waijtë-ri

    head-PERT

    n

    këë

    këë

    ugh

    intj

    uyapëri

    u=y-apë-ri

    1=LK-arm_wing-PERT

    pn=n

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    poreri

    pore-ri

    leg-PERT

    n

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    chikimuru

    chikimu-ru

    knee-PERT

    n

    Ugh! I'm sick, ugh, my head, ugh, my arm, my leg, my knee. / ay! estoy enferma, ay! mi cabeza, ay! mi brazo, mi pierna, mi rodilla
28. ana yïmï sëmajpë pe

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    yïmï

    y-ïmï

    LK-father

    n

    sëmajpë

    sëma-jpë

    die-PST.ACNNMLZ

    n

    pe

    pe

    ESS

    postp

    when our father died. / cuando se murió mi papá (histanfo: 3)
29. takonojpë rë yapijtontomo ya, najpïtom pan yakono wïrë inijpë chipëkën takï wïrë taro

    takonojpë

    takono-jpë

    other-PST

    n

    rë

    rë

    EMP

    part

    yapijtontomo

    yapijton-tomo

    old-PL

    n

    ya

    ya

    ?

     

    najpïtom

    najpï-tom

    grandfather-PL

    n

    pan

    pan

    FMR

    part

    yakono

    y-akono-∅

    LK-younger_sister_of_woman-PERT

    n

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    inijpë

    ini-jpë

    see-PST

    vt

    chipëkën

    chipëkën

    because

    part

    takï

    takï

    CNFRM

    part

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    taro

    taro-∅

    say-IPFV

    vt

    The last old ones, the younger brother of my grandparents, because I saw them, I say so. / los últimos viejitos, el hermano menor de mis abuelos, porque yo lo vi a ellos, lo digo
30. asakërërë mëyawajkë, asakë mëyumukunu

    asakërërë

    asakërë=rë

    two=EMP

    adv=part

    mëyawajkë

    më=yawaj-kë

    2=grate-IMP

    pn=vt

    asakë

    asakë

    two

    adv

    mëyumukunu

    më=y-umukunu-∅

    2=LK-hand-PERT

    pn=n

    Scrape with both, two hands. / raya con la dos, las dos manos