As ‘because’:

1. tawara chipëkë takï wïrë ëmpamïja wejsapë tase wïrë

   tawara

   tawara

   too

   adv

   chipëkë

   chipëkë

   because

   part

   takï

   takï

   CNFRM

   part

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   ëmpamïja

   ëmpamï-ja

   learn-NEG

   vi

   wejsapë

   wej-sapë

   COP-PST

   vi

   tase

   ta-se

   say-PST

   vt

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   Since it was like that, I did not learn, I said. / como era así yo no aprendí, digo
2. inkë, irë nwa chipëkë

   inkë

   in-kë

   see-IMP

   vt

   irë

   irë

   3ANA.INAN

   dem

   nwa

   nwa

   thus

   part

   chipëkë

   chipëkë

   because

   part

   You see, that’s why. / vea, por eso es (convrisamaj: 30)
3. iyawë chipëkë, tayawankase

   iyawë

   i-yawë

   3-LOC

   postp

   chipëkë

   chipëkë

   because

   part

   tayawankase

   ta-yawanka-se

   3P-kill-PST

   vt

   Because of this, he killed her. / por eso, la mató
4. irë wa chipëkë tapojtëja wejsapë, irë wa chipëkë tajne wëpëjse tëwï, sukase wïnïjsajkonton yawë

   irë

   irë

   3ANA.INAN

   dem

   wa

   wa

   thus

   part

   chipëkë

   chipëkë

   because

   part

   tapojtëja

   ta-pojtë-ja

   3P-want-NEG

   vt

   wejsapë

   wej-sapë

   COP-PST

   vi

   irë

   irë

   3ANA.INAN

   dem

   wa

   wa

   thus

   part

   chipëkë

   chipëkë

   because

   part

   tajne

   ta=jne

   3PRO=PL

   pn=part

   wëpëjse

   wë-pëj-se

   kill-PLUR-PST

   vt

   tëwï

   tëwï

   3PRO

   pn

   sukase

   sukase

   all

   adv

   wïnïjsajkonton

   wïnïj-saj=konton

   sleep-PFV=PL

   vi=part

   yawë

   yawë

   LOC

   postp

   That's why I didn't want it, that's why they killed them all when they were asleep. / por eso no lo quería, por eso ellos los mataron a todos mientras dormían
5. irë nwa chipëkë usamori uyïpï incharë

   irë

   irë

   3ANA.INAN

   dem

   nwa

   nwa

   thus

   part

   chipëkë

   chipëkë

   because

   part

   usamori

   u=samo-ri

   1=cry-IPFV

   pn=vi

   uyïpï

   u=yïpï-∅

   1=mountain-PERT

   pn=n

   incharë

   in-charë

   see-IMN

   vt

   That's why I'm crying seeing my hills. / por eso yo estoy llorando viendo mis cerros