Text “Cuento de las ratas por AnFo”

Summary

A man goes up in the forest to sleep. There, mice are dancing, drinking chicha, and vomiting. He has to pee really bad. The mice are gone in the morning, and their vomit has disappeared. The man goes home.

Genre

Story

1. makë ya ta taji rë

   makë

   makë

   mom

   n

   ya

   ya

   ERG

   postp

   ta

   ta-∅

   say-IPFV

   vt

   taji

   taji

   FOC

   part

   rë

   rë

   EMP

   part

   My mother told this (story). / mi mamá contaba de eso
2. waijta

   waijta

   waijta

   mouse

   n

   The mice. / ratón
3. enijpëtërë waraijtokomo ijtëse ti mïjna tëijpo wïnïjse

   enijpëtërë

   enijpëtë=rë

   one=EMP

   adv=part

   waraijtokomo

   waraijtokomo

   man

   n

   ijtëse

   ij-të-se

   3-go-PST

   vi

   ti

   ti

   HSY

   part

   mïjna

   mïjna

   there.ALL

   adv

   tëijpo

   tëijpo

   far

   adv

   wïnïjse

   wïnïj-se

   sleep-SUP

   adv

   A man went there, far, to sleep. / un hombre se fué allá, a dormir lejos
4. yutu yaka

   yutu

   yutu

   forest

   n

   yaka

   yaka

   ALL

   postp

   To the woods. / al monte
5. irëjpë ti ta ti ta

   irëjpë

   irëjpë

   then

   adv

   ti

   ti

   HSY

   part

   ta

   ta-∅

   say-IPFV

   vt

   ti

   ti

   HSY

   part

   ta

   ta

   like

   part

   Then she said: / después dijo
6. wïnïjse

   wïnïjse

   wïnïj-se

   sleep-PST

   vi

   He slept. / durmió
7. tawani yawë senejka wejsapë irëjpë ënujse kawë

   tawani

   tawani

   darkness

   n

   yawë

   yawë

   LOC

   postp

   senejka

   s-enejka-∅

   DETRZ-watch-IPFV

   vi

   wejsapë

   wej-sapë

   COP-PST

   vi

   irëjpë

   irëjpë

   then

   adv

   ënujse

   ënuj-se

   go_up-PST

   vi

   kawë

   kawë

   high

   adv

   He was staying in the dark and then went up high. / estaba en la oscuridad y se subió hacia arriba (de la casa)
8. kawë ënujse irëjpë

   kawë

   kawë

   high

   adv

   ënujse

   ënuj-se

   go_up-PST

   vi

   irëjpë

   irëjpë

   then

   adv

   He went up high and then... / se subió alto y después
9. ti waijtaton nwajtë wejsapë

   ti

   ti

   HSY

   part

   waijtaton

   waijta-ton

   mouse-PL

   n

   nwajtë

   nwajtë-∅

   dance-IPFV

   vi

   wejsapë

   wej-sapë

   COP-PST

   vi

   The mice were dancing. / las ratas estaban bailando
10. sakunkai sakunkai

    sakunkai

    sakunkai

    S.

    intj

    sakunkai

    sakunkai

    S.

    intj

    Sakunkai, Sakunkai. / "sakunkai, sakunkai"
11. "sakunkai" ta ta irëjpë "sakunkai"

    sakunkai

    sakunkai

    S.

    intj

    ta

    ta-∅

    say-IPFV

    vt

    ta

    ta

    like

    part

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    sakunkai

    sakunkai

    S.

    intj

    “Sakunkai”, they said, and then “Sakunkai”. / decían "sakunkai" y después "sakúnkai"
12. wurijyampïjkë kantajnë tawara rë wejsapë

    wurijyampïjkë

    wurijyam-pïjkë

    woman-DIM

    n

    kantajnë

    kantajnë

    ***

     

    tawara

    tawara

    too

    adv

    rë

    rë

    EMP

    part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    The female was singing, too. / la hembrita cantaba igual
13. tëwï naikonton ti tawara

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    naikonton

    nai-∅=konton

    do-IPFV=PL

    vt=part

    ti

    ti

    HSY

    part

    tawara

    tawara

    too

    adv

    They did like this. / ellos hacían así
14. okï yëni tajne ya soj soj soj

    okï

    okï

    chicha

    n

    yëni

    yëni-∅

    drink-IPFV

    vt

    tajne

    ta=jne

    3PRO=PL

    pn=part

    ya

    ya

    ERG

    postp

    soj

    soj

    splash

    ideo

    soj

    soj

    splash

    ideo

    soj

    soj

    splash

    ideo

    They drank chicha, glug glug. / tomaban yaraki ellos, saj, saj
15. tajne naijpëtiri warë

    tajne

    ta=jne

    3PRO=PL

    pn=part

    naijpëtiri

    naij-pëti-ri

    do-PLUR-IPFV

    vt

    warë

    wa=rë

    thus=EMP

    part=part

    They did like this. / ellos hacía así
16. irëjpë tëwï waijtatomo nwajtëri

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    waijtatomo

    waijta-tomo

    mouse-PL

    n

    nwajtëri

    nwajtë-ri

    dance-IPFV

    vi

    Then the mice were dancing. / después las ratas estaban bailando
17. waijtatomo ëjwenakase

    waijtatomo

    waijta-tomo

    mouse-PL

    n

    ëjwenakase

    ëj-wena-ka-se

    DETRZ-vomit-VBZ.TR-PST

    vi

    The mice vomited. / se vomitaron las ratas
18. irë wejtane ti

    irë

    irë

    3ANA.INAN

    dem

    wejtane

    wej-tane

    COP-CNCS

    advl

    ti

    ti

    HSY

    part

    Although this was the case, / aunque fue así
19. pïrarë ti iwenaru wejsapë

    pïrarë

    pïrarë

    NEG.EXIST

    part

    ti

    ti

    HSY

    part

    iwenaru

    i-wena-ru

    3-vomit-PERT

    n

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    their vomit was not there. / no había su vómito
20. wenaru pïrarë irëjpë ti

    wenaru

    wena-ru

    vomit-PERT

    n

    pïrarë

    pïrarë

    NEG.EXIST

    part

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    ti

    ti

    HSY

    part

    There was no vomit. / no había nada de vómito
21. ta ti ta tëwï waraijtokomo ya

    ta

    ta-∅

    say-IPFV

    vt

    ti

    ti

    HSY

    part

    ta

    ta

    like

    part

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    waraijtokomo

    waraijtokomo

    man

    n

    ya

    ya

    ERG

    postp

    said the man (?). / dijo el hombre
22. sujtase ti wejsapë

    sujtase

    suj-ta-se

    urine-VBZ.INTR-PST

    vi

    ti

    ti

    HSY

    part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    He urinated. / se orinó
23. aaa usukuru morone ta, wïrë usujta ta ne

    aaa

    aaa

    ah

    intj

    usukuru

    u=suku-ru

    1=urine-PERT

    pn=n

    morone

    morone

    hurting

    adv

    ta

    ta

    like

    part

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    usujta

    u=suj-ta-∅

    1=urine-VBZ.INTR-IPFV

    pn=vi

    tane

    ta=ne

    like=INTS

    part=part

    My urine hurts, I will urinate. / me duele mis orines, voy a orinar
24. warë sujtase

    warë

    wa=rë

    thus=EMP

    part=part

    sujtase

    suj-ta-se

    urine-VBZ.INTR-PST

    vi

    Then he urinated. / después se orino
25. irëjpë ta ti ta konopo wejsarë konopo wejsarë

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    ta

    ta-∅

    say-IPFV

    vt

    ti

    ti

    HSY

    part

    ta

    ta

    like

    part

    konopo

    konopo

    rain

    n

    wejsarë

    wej-sarë

    come-IMN

    vi

    konopo

    konopo

    rain

    n

    wejsarë

    wej-sarë

    come-IMN

    vi

    Then they said: “it’s raining, it’s raining”. / después dijo, está lloviendo, está lloviendo!
26. ta ti ta waijtatomo ya

    ta

    ta-∅

    say-IPFV

    vt

    ti

    ti

    HSY

    part

    ta

    ta

    like

    part

    waijtatomo

    waijta-tomo

    mouse-PL

    n

    ya

    ya

    ERG

    postp

    ...said the mice. / decían las ratas
27. irëjpë pïrarë ti warë irëjpë warë

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    pïrarë

    pïrarë

    NEG.EXIST

    part

    ti

    ti

    HSY

    part

    warë

    wa=rë

    thus=EMP

    part=part

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    warë

    wa=rë

    thus=EMP

    part=part

    Then there was nothing. / después no había nada
28. irëjpë tawejka yawë

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    tawejka

    tawejka-∅

    dawn-ACNNMLZ

    n

    yawë

    yawë

    LOC

    postp

    Then, in the morning... / después al amanecer
29. waijtatomojpë ijtëse ti

    waijtatomojpë

    waijta-tomo-jpë

    mouse-PL-PST

    n

    ijtëse

    ij-të-se

    3-go-PST

    vi

    ti

    ti

    HSY

    part

    The mice went away. / las ratas se fueron
30. tipasekontomo warë irëjpë pïrarë

    tipasekontomo

    tipa-se=kontomo

    go_in_group-PST=PL

    vi=part

    warë

    wa=rë

    thus=EMP

    part=part

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    pïrarë

    pïrarë

    NEG.EXIST

    part

    They left and were gone. / se fueron y después no estaban
31. ëjwenakajpë tainpëtiri waraijtokomo tëwï

    ëjwenakajpë

    ëj-wena-ka-jpë

    DETRZ-vomit-VBZ.TR-PST.ACNNMLZ

    n

    tainpëtiri

    ta-in-pëti-ri

    3P-see-PLUR-IPFV

    vt

    waraijtokomo

    waraijtokomo

    man

    n

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    The man saw their vomit. / el hombre estaba viendo su vómito
32. waraijtokomo ya inpëti ti

    waraijtokomo

    waraijtokomo

    man

    n

    ya

    ya

    ERG

    postp

    inpëti

    in-pëti-∅

    see-PLUR-IPFV

    vt

    ti

    ti

    HSY

    part

    He saw it. / el hombre lo estaba viendo
33. irëjpë ti wenakajpë mare pïrarë ti

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    ti

    ti

    HSY

    part

    wenakajpë

    wena-ka-jpë

    vomit-VBZ.TR-PST

    vt

    mare

    mare

    REL.INAN

    part

    pïrarë

    pïrarë

    NEG.EXIST

    part

    ti

    ti

    HSY

    part

    Then there was nothing of their vomit. / después no había nada de lo que vomitaron
34. ëkëtë mërë ëkï

    ëkëtë

    ëkëtë

    where

    adv

    mërë

    mërë

    MED.INAN

    dem

    ëkï

    ëkï

    chicha

    n

    Where is the chicha? / donde está el yaraki?
35. ëkï ta rë pïrarë wenarujpë ta rë pïrarë

    ëkï

    ëkï

    chicha

    n

    ta

    ta

    like

    part

    rë

    rë

    EMP

    part

    pïrarë

    pïrarë

    NEG.EXIST

    part

    wenarujpë

    wena-ru-jpë

    vomit-PERT-PST

    n

    ta

    ta

    like

    part

    rë

    rë

    EMP

    part

    pïrarë

    pïrarë

    NEG.EXIST

    part

    The chicha was gone and so was the vomit. / el yaraki no había y tampoco el vómito
36. ta ti wejsaj ti tëwï

    ta

    ta-∅

    say-IPFV

    vt

    ti

    ti

    HSY

    part

    wejsaj

    wej-saj

    COP-PST

    vi

    ti

    ti

    HSY

    part

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    ...he said. / dijo él
37. waijtatomo nwajtë mare

    waijtatomo

    waijta-tomo

    mouse-PL

    n

    nwajtë

    nwajtë-∅

    dance-IPFV

    vi

    mare

    mare

    still

    adv

    The mice were dancing. / la rata estaba bailando
38. ëjtë kërëjpë yawë nwajtëkonton ti wejsapë waijta

    ëjtë

    ëj-të

    house-NPERT

    n

    kërëjpë

    kërëjpë

    old

    n

    yawë

    yawë

    LOC

    postp

    nwajtëkonton

    nwajtë-∅=konton

    dance-IPFV=PL

    vi=part

    ti

    ti

    HSY

    part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    waijta

    waijta

    mouse

    n

    In the old house the mice were dancing. / en la casa vieja es que estaba bailando la rata
39. sukase nwajtëri irëjpë ti warë

    sukase

    sukase

    all

    adv

    nwajtëri

    nwajtë-ri

    dance-IPFV

    vi

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    ti

    ti

    HSY

    part

    warë

    wa=rë

    thus=EMP

    part=part

    They were all dancing, then. / todos estaban bailando, después
40. tipapëjsejne waijtajne

    tipapëjsejne

    tipa-pëj-se=jne

    go_in_group-PLUR-PST=PL

    vi=part

    waijtajne

    waijta=jne

    mouse=PL

    n=part

    The mice went away. / las ratas se fueron
41. ajpachi yaka pïnika ëkëjna neke wonse

    ajpachi

    ajpachi

    undergrowth

    n

    yaka

    yaka

    ALL

    postp

    pïnika

    pïnika

    PROB

    part

    ëkëjna

    ëkëj-na

    where-NMLZ

    n

    neke

    neke

    CNTR

    part

    wonse

    won-se

    enter-PST

    vi

    Probably to the woods, who knows where they went. / pal monte será que se fueron, no se a donde se metieron
42. tëwï ajpachi yaka wonse pïnika tëwï

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    ajpachi

    ajpachi

    undergrowth

    n

    yaka

    yaka

    ALL

    postp

    wonse

    won-se

    enter-PST

    vi

    pïnika

    pïnika

    PROB

    part

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    Maybe they went to the woods. / tal vez se metió en el monte
43. tëwï ma tase makë ya

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    ma

    ma

    RST

    part

    tase

    ta-se

    say-PST

    vt

    makë

    makë

    mom

    n

    ya

    ya

    ERG

    postp

    That’s what my mother said. / ese mismo dijo mi mamá
44. tawara ma ta ti wejsapë tëwï

    tawara

    tawara

    too

    adv

    ma

    ma

    RST

    part

    ta

    ta-∅

    say-IPFV

    vt

    ti

    ti

    HSY

    part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    That’s all she said. / así no más decía el hombre
45. waraijtokon maniki irëjpë ijtëse

    waraijtokon

    waraijtokon

    man

    n

    maniki

    maniki

    REL.ANIM

    part

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    ijtëse

    ij-të-se

    3-go-PST

    vi

    Then the man went. / después se fue
46. tïwïj yaka waraijtokomo manikijpë

    tïwïj

    t-ïwïj-∅

    3-house-PERT

    n

    yaka

    yaka

    ALL

    postp

    waraijtokomo

    waraijtokomo

    man

    n

    manikijpë

    manikijpë

    ***

     

    The man went to his house. / se fue el hombre para su casa (porque ya amaneció)