As ‘EMP’:

1. ati rë warai mërë iniri, irëjpë mëyarika ti

   ati

   ati

   what

   intj

   rë

   rë

   EMP

   part

   warai

   warai

   like

   postp

   mërë

   mërë

   2PRO

   pn

   iniri

   ini-ri

   see-IPFV

   vt

   irëjpë

   irëjpë

   then

   adv

   mëyarika

   më=yarika-∅

   2=laugh-IPFV

   pn=vi

   ti

   ti

   HSY

   part

   You see something and then you laugh. / ve una cosa y después usted se ríe (convrisamaj: 1)
2. ejnë yaruwari tajne yakarama pëkë rë nwarë, nope esene mare, tawara neke ne, ënka

   ejnë

   ejnë

   1+2PRO

   pn

   yaruwari

   yaruwa-ri

   laugh-IPFV

   vi

   tajne

   ta=jne

   3PRO=PL

   pn=part

   yakarama

   yakara-ma-∅

   believe-CAUS-ACNNMLZ

   n

   pëkë

   pëkë

   about

   postp

   rë

   rë

   EMP

   part

   nwarë

   nwa=rë

   thus=EMP

   part=part

   nope

   nope

   good

   adv

   esene

   es-ene-∅

   DETRZ-see-IPFV

   vi

   mare

   mare

   REL.INAN

   part

   tawara

   tawara

   too

   adv

   neke

   neke

   CNTR

   part

   ne

   ne

   ***

    

   ënka

   ënka

   right

   part

   We laugh when somebody tells (us) something, something you see well, like that, right. / nosotros nos reimos cuando alguien (nos) cuenta, lo que se ve bien, así sí, verdad (convrisamaj: 5)
3. tëwï neke ne, tajne yakarama pokono nwarë tajne iri mïntë, tunampe

   tëwï

   tëwï

   3PRO

   pn

   neke

   neke

   CNTR

   part

   ne

   ne

   ***

    

   tajne

   ta=jne

   3PRO=PL

   pn=part

   yakarama

   yakara-ma-∅

   believe-CAUS-ACNNMLZ

   n

   pokono

   poko-no

   about-NMLZ

   n

   nwarë

   nwa=rë

   thus=EMP

   part=part

   tajne

   ta=jne

   3PRO=PL

   pn=part

   iri

   i-ri

   put-IPFV

   vt

   mïntë

   mïntë

   there.LOC

   adv

   tunampe

   tunam-∅=pe

   hide-ACNNMLZ=ESS

   n=postp

   Yes indeed, they tell what they are doing there on the down-low. / eso sí, lo cuentan lo que hacen allá escondidos (convrisamaj: 9)
4. nwarë ti ta ta

   nwarë

   nwa=rë

   thus=EMP

   part=part

   ti

   ti

   HSY

   part

   ta

   ta-∅

   say-IPFV

   vt

   ta

   ta

   like

   part

   That’s what they said (?) / así dijo (convrisamaj: 14)
5. tëwïsantomo neke ne yaruwatëpëkë ma rë chikontomo

   tëwïsantomo

   tëwï-santomo

   3PRO-PL

   pn

   nekene

   neke=ne

   CNTR=INTS

   part=part

   yaruwatëpëkë

   yaruwa-tëpëkë

   laugh-PROG.INTR

   vi

   ma

   ma

   RST

   part

   rë

   rë

   EMP

   part

   chikontomo

   chi-∅=kontomo

   COP-IPFV=PL

   vi=part

   But they’re constantly laughing. / ellos sí siempre pasan riendose (convrisamaj: 32)
6. wïrë inija ta rë

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   inija

   ini-ja

   see-NEG

   vt

   ta

   ta

   like

   part

   rë

   rë

   EMP

   part

   I haven’t seen. / yo no he visto (convrisamaj: 44)
7. mërë warë mëyënëtojpano ka uyakërë mërë wepïrï

   mërë

   mërë

   MED.INAN

   dem

   warë

   wa=rë

   thus=EMP

   part=part

   mëyënëtojpano

   më=yënë-tojpano

   2=eat(meat)-FUT.CONCL

   pn=vt

   ka

   ka

   ?

    

   uyakërë

   u=y-akërë

   1=LK-with

   pn=postp

   mërë

   mërë

   2PRO

   pn

   wepïrï

   wepï-rï

   come-IPFV

   vi

   So for you to eat you came with me? / así para tú comer tu viniste conmigo?
8. wïrë tawara rë entë

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   tawara

   tawara

   too

   adv

   rë

   rë

   EMP

   part

   entë

   entë

   here.LOC

   adv

   I was here (in San Juan Manapiare). / yo estaba aquí (en San Juan Manapiare) (histanfo: 1)
9. irë makë ya ijmojka wejsapë

   irë

   i-∅=rë

   put-IPFV=EMP

   vt=part

   makë

   makë

   mom

   n

   ya

   ya

   ERG

   postp

   ijmojka

   ijmojka-∅

   cook-IPFV

   vt

   wejsapë

   wej-sapë

   COP-PST

   vi

   Then my mom was cooking. / después mi mamá estaba cocinando (histanfo: 15)
10. nwarë ana këyatajpë ana

    nwarë

    nwa=rë

    thus=EMP

    part=part

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyatajpë

    këya-ta-jpë

    think-VBZ.INTR-PST

    vi

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    That's how we grew up. / así nos criamos nosotros (histanfo: 35)
11. irëjpë rë neke n ti

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    rë

    rë

    EMP

    part

    neken

    neke=n

    CNTR=INTS

    part=part

    ti

    ti

    HSY

    part

    Then, well... / después sí (histanfo: 36)
12. yatampe ana tëse, pipi tawara rë waraijtokompe ijtëse

    yatampe

    yatam=pe

    adolescent=ESS

    n=postp

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    tëse

    të-se

    go-PST

    vi

    pipi

    pipi

    younger_brother_of_woman

    n

    tawara

    tawara

    too

    adv

    rë

    rë

    EMP

    part

    waraijtokompe

    waraijtokom=pe

    man=ESS

    n=postp

    ijtëse

    ij-të-se

    3-go-PST

    vi

    We became adolescents, my brother became a man, too. / nos volvimos muchachos, mi hermano también se volvió hombre (histanfo: 40)
13. irëjpë rë warë tajtojpe pïnika wïrë sepanse

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    rë

    rë

    EMP

    part

    warë

    wa=rë

    thus=EMP

    part=part

    tajtojpe

    taj-tojpe

    say-PURP

    advl

    pïnika

    pïnika

    PROB

    part

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    sepanse

    sepan-se

    get_married-PST

    vi

    Then, closer tow now, I got married. / después, mas ahora, yo me casé (histanfo: 49)
14. makë yakërë ma wejtane, tëijpë rë pïjkë ana yïwïtï

    makë

    makë

    mom

    n

    yakërë

    y-akërë

    LK-with

    postp

    ma

    ma

    RST

    part

    wejtane

    wej-tane

    COP-CNCS

    advl

    tëijpë

    tëijpë

    far

    adv

    rë

    rë

    EMP

    part

    pïjkë

    pïjkë

    DIM

    part

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    yïwïtï

    y-ïwïtï-∅

    LK-house-PERT

    n

    Even though I was with my mom, our house was a bit far away. / aunque estaba con mi mamá, nuestra casa estaba un poquito lejos (histanfo: 52)
15. asakërërë mëyawajkë, asakë mëyumukunu

    asakërërë

    asakërë=rë

    two=EMP

    adv=part

    mëyawajkë

    më=yawaj-kë

    2=grate-IMP

    pn=vt

    asakë

    asakë

    two

    adv

    mëyumukunu

    më=y-umukunu-∅

    2=LK-hand-PERT

    pn=n

    Scrape with both, two hands. / raya con la dos, las dos manos
16. wurijyantomo rë wejsapë ijtë

    wurijyantomo

    wurijyan-tomo

    woman-PL

    n

    rë

    rë

    EMP

    part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    ijtë

    ijtë

    there

    part

    There were only women there. / hay había puras mujeres no más
17. tëwï ma takï mëyakarama chijpë wararë kwa ta sënkatoj mëtë

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    ma

    ma

    RST

    part

    takï

    takï

    CNFRM

    part

    mëyakarama

    më=yakara-ma-∅

    2=believe-CAUS-IPFV

    pn=vt

    chijpë

    chi-jpë

    COP-PST.ACNNMLZ

    n

    wararë

    wara=rë

    thus=EMP

    part=part

    kwa

    kwa

    how

    part

    ta

    ta

    like

    part

    sënkatoj

    s-ënka-toj

    DETRZ-finish-CIRC.NMLZ

    n

    mëtë

    mëtë

    ?

     

    Tell us again how they ended up there. / cuenta otra vez como terminaron ahí
18. irëjpë, kwaraijyawë rë mëëmpamïjpë tajto marë ti?

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    kwaraijyawë

    kwaraijyawë

    ***

     

    rë

    rë

    EMP

    part

    mëëmpamïjpë

    më=ëmpamï-jpë

    2=learn-PST

    pn=vi

    tajto

    taj-to

    say-CIRC.NMLZ

    n

    marë

    marë

    REL.INAN

    part

    ti

    ti

    HSY

    part

    Afterwards, when did you learn what you say? / después, cuando aprediste lo que dices?
19. pïtïpëjsapë chipë ke, pïtï, pïtï, pïtï, warë

    pïtïpëjsapë

    pïtï-pëj-sapë

    paint-PLUR-PFV

    vt

    chipë

    chipë

    caranna

    n

    ke

    ke

    INS

    postp

    pïtï

    pïtï

    paint

    ideo

    pïtï

    pïtï

    paint

    ideo

    pïtï

    pïtï

    paint

    ideo

    warë

    wa=rë

    thus=EMP

    part=part

    Painted with caranna, painted all over. / pintado con caraña, pintado todo
20. makë ya ta taji rë

    makë

    makë

    mom

    n

    ya

    ya

    ERG

    postp

    ta

    ta-∅

    say-IPFV

    vt

    taji

    taji

    FOC

    part

    rë

    rë

    EMP

    part

    My mother told this (story). / mi mamá contaba de eso (ctorat: 1)
21. enijpëtërë waraijtokomo ijtëse ti mïjna tëijpo wïnïjse

    enijpëtërë

    enijpëtë=rë

    one=EMP

    adv=part

    waraijtokomo

    waraijtokomo

    man

    n

    ijtëse

    ij-të-se

    3-go-PST

    vi

    ti

    ti

    HSY

    part

    mïjna

    mïjna

    there.ALL

    adv

    tëijpo

    tëijpo

    far

    adv

    wïnïjse

    wïnïj-se

    sleep-SUP

    adv

    A man went there, far, to sleep. / un hombre se fué allá, a dormir lejos (ctorat: 3)
22. wurijyampïjkë kantajnë tawara rë wejsapë

    wurijyampïjkë

    wurijyam-pïjkë

    woman-DIM

    n

    kantajnë

    kantajnë

    ***

     

    tawara

    tawara

    too

    adv

    rë

    rë

    EMP

    part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    The female was singing, too. / la hembrita cantaba igual (ctorat: 12)
23. tajne naijpëtiri warë

    tajne

    ta=jne

    3PRO=PL

    pn=part

    naijpëtiri

    naij-pëti-ri

    do-PLUR-IPFV

    vt

    warë

    wa=rë

    thus=EMP

    part=part

    They did like this. / ellos hacía así (ctorat: 15)
24. warë sujtase

    warë

    wa=rë

    thus=EMP

    part=part

    sujtase

    suj-ta-se

    urine-VBZ.INTR-PST

    vi

    Then he urinated. / después se orino (ctorat: 24)
25. irëjpë pïrarë ti warë irëjpë warë

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    pïrarë

    pïrarë

    NEG.EXIST

    part

    ti

    ti

    HSY

    part

    warë

    wa=rë

    thus=EMP

    part=part

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    warë

    wa=rë

    thus=EMP

    part=part

    Then there was nothing. / después no había nada (ctorat: 27)
26. tipasekontomo warë irëjpë pïrarë

    tipasekontomo

    tipa-se=kontomo

    go_in_group-PST=PL

    vi=part

    warë

    wa=rë

    thus=EMP

    part=part

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    pïrarë

    pïrarë

    NEG.EXIST

    part

    They left and were gone. / se fueron y después no estaban (ctorat: 30)
27. ëkï ta rë pïrarë wenarujpë ta rë pïrarë

    ëkï

    ëkï

    chicha

    n

    ta

    ta

    like

    part

    rë

    rë

    EMP

    part

    pïrarë

    pïrarë

    NEG.EXIST

    part

    wenarujpë

    wena-ru-jpë

    vomit-PERT-PST

    n

    ta

    ta

    like

    part

    rë

    rë

    EMP

    part

    pïrarë

    pïrarë

    NEG.EXIST

    part

    The chicha was gone and so was the vomit. / el yaraki no había y tampoco el vómito (ctorat: 35)
28. sukase nwajtëri irëjpë ti warë

    sukase

    sukase

    all

    adv

    nwajtëri

    nwajtë-ri

    dance-IPFV

    vi

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    ti

    ti

    HSY

    part

    warë

    wa=rë

    thus=EMP

    part=part

    They were all dancing, then. / todos estaban bailando, después (ctorat: 39)
29. tichikimuru, peti warë patakasapë Yakucho pana

    tichikimuru

    t-ichikimu-ru

    3-knee-PERT

    n

    peti

    peti

    ?

     

    warë

    wa=rë

    thus=EMP

    part=part

    patakasapë

    pata-ka-sapë

    village-VBZ.TR-PFV

    vt

    yakucho

    yakucho

    P._A.

    n

    pana

    pana

    DAT

    postp

    His knee, his leg went out towards Ayacucho. / su rodilla, su pierna, salió (llaga) hacia Ayacucho
30. ta-ta ta-ta, nwarë ejnë weseyu wëra rë, ejnë tapa ta

    tata

    ta-ta

    ***

    tata

    ta-ta

    ***

    nwarë

    nwa=rë

    thus=EMP

    part=part

    ejnë

    ejnë

    1+2PRO

    pn

    weseyu

    weseyu-∅

    be_angry-ACNNMLZ

    n

    wëra

    wëra

    like

    postp

    rë

    rë

    EMP

    part

    ejnë

    ejnë

    1+2PRO

    pn

    tapa

    tapa-∅

    beat-IPFV

    vt

    ta

    ta

    like

    part

    ta-ta-ta, like that he rubbed us as if he was angry with us. / ta-ta-ta, así nos sobaba como si estuviera bravo de nosotros
31. takonojpë rë yapijtontomo ya, najpïtom pan yakono wïrë inijpë chipëkën takï wïrë taro

    takonojpë

    takono-jpë

    other-PST

    n

    rë

    rë

    EMP

    part

    yapijtontomo

    yapijton-tomo

    old-PL

    n

    ya

    ya

    ?

     

    najpïtom

    najpï-tom

    grandfather-PL

    n

    pan

    pan

    FMR

    part

    yakono

    y-akono-∅

    LK-younger_sister_of_woman-PERT

    n

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    inijpë

    ini-jpë

    see-PST

    vt

    chipëkën

    chipëkën

    because

    part

    takï

    takï

    CNFRM

    part

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    taro

    taro-∅

    say-IPFV

    vt

    The last old ones, the younger brother of my grandparents, because I saw them, I say so. / los últimos viejitos, el hermano menor de mis abuelos, porque yo lo vi a ellos, lo digo
32. marë wïrë sëmpinukuja rë wejtane mokontomo unono, wïrë nono yenekapëkë pako

    marë

    marë

    still

    adv

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    sëmpinukuja

    sëmpinuku-ja

    close_eyes-NEG

    vi

    rë

    rë

    EMP

    part

    wejtane

    wej-tane

    COP-CNCS

    advl

    mokontomo

    mokontomo

    2PL.PRO

    pn

    unono

    u=nono-∅

    1=earth-PERT

    pn=n

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    nono

    nono-∅

    earth-PERT

    n

    yenekapëkë

    yeneka-pëkë

    take_away-PROG.TR

    vt

    pako

    pako

    ***

     

    Though I haven't closed my eyes yet, you are already taking my land from me. / todavía no cerré los ojos y ustedes me están quitando mi tierra
33. nwarë mëtëpëtiri, tëpëtijra sejkë

    nwarë

    nwa=rë

    thus=EMP

    part=part

    mëtëpëtiri

    më=të-pëti-ri

    2=go-PLUR-IPFV

    pn=vi

    tëpëtijra

    të-pëti-∅=jra

    go-PLUR-IPFV=NEG

    vi=part

    sejkë

    sejkë

    ***

    vi

    You're going to go like this? Don't go like this. / así tu te vas a ir, no puedes ir así
34. ejnë waimu wintikasarë ta rë

    ejnë

    ejnë

    1+2PRO

    pn

    waimu

    waimu-∅

    language-PERT

    n

    wintikasarë

    wintika-sarë

    disappear-IMN

    vi

    ta

    ta

    like

    part

    rë

    rë

    EMP

    part

    Our language is disappearing. / nuestra lengua se está desapareciendo
35. wïrë najpïtomojne, wurijyantomojne sënka wara rë

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    najpïtomojne

    najpï-∅-tomo=jne

    grandfather-PERT-PL=PL

    n=part

    wurijyantomojne

    wurijyan-tomo=jne

    woman-PL=PL

    n=part

    sënka

    s-ënka-∅

    DETRZ-finish-ACNNMLZ

    n

    wara

    wara

    thus

    part

    rë

    rë

    EMP

    part

    My grandfathers, the women disappeared. / como desaparecen mis abuelos, las mujeres