As ‘3PRO’:

1. ejnë yaruwari tajne yakarama pëkë rë nwarë, nope esene mare, tawara neke ne, ënka

   ejnë

   ejnë

   1+2PRO

   pn

   yaruwari

   yaruwa-ri

   laugh-IPFV

   vi

   tajne

   ta=jne

   3PRO=PL

   pn=part

   yakarama

   yakara-ma-∅

   believe-CAUS-ACNNMLZ

   n

   pëkë

   pëkë

   about

   postp

   rë

   rë

   EMP

   part

   nwarë

   nwa=rë

   thus=EMP

   part=part

   nope

   nope

   good

   adv

   esene

   es-ene-∅

   DETRZ-see-IPFV

   vi

   mare

   mare

   REL.INAN

   part

   tawara

   tawara

   too

   adv

   neke

   neke

   CNTR

   part

   ne

   ne

   ***

    

   ënka

   ënka

   right

   part

   We laugh when somebody tells (us) something, something you see well, like that, right. / nosotros nos reimos cuando alguien (nos) cuenta, lo que se ve bien, así sí, verdad (convrisamaj: 5)
2. tëwï neke ne, tajne yakarama pokono nwarë tajne iri mïntë, tunampe

   tëwï

   tëwï

   3PRO

   pn

   neke

   neke

   CNTR

   part

   ne

   ne

   ***

    

   tajne

   ta=jne

   3PRO=PL

   pn=part

   yakarama

   yakara-ma-∅

   believe-CAUS-ACNNMLZ

   n

   pokono

   poko-no

   about-NMLZ

   n

   nwarë

   nwa=rë

   thus=EMP

   part=part

   tajne

   ta=jne

   3PRO=PL

   pn=part

   iri

   i-ri

   put-IPFV

   vt

   mïntë

   mïntë

   there.LOC

   adv

   tunampe

   tunam-∅=pe

   hide-ACNNMLZ=ESS

   n=postp

   Yes indeed, they tell what they are doing there on the down-low. / eso sí, lo cuentan lo que hacen allá escondidos (convrisamaj: 9)
3. tajne yarikari irëjpë, tajne yakarama pokono

   tajne

   ta=jne

   3PRO=PL

   pn=part

   yarikari

   yarika-ri

   laugh-IPFV

   vi

   irëjpë

   irëjpë

   then

   adv

   tajne

   ta=jne

   3PRO=PL

   pn=part

   yakarama

   yakara-ma-∅

   believe-CAUS-ACNNMLZ

   n

   pokono

   poko-no

   about-NMLZ

   n

   They laugh because they tell it. / se ríen porque lo cuentan (convrisamaj: 10)
4. tajne ini pokono waimukontomo

   tajne

   ta=jne

   3PRO=PL

   pn=part

   ini

   ini-∅

   see-ACNNMLZ

   n

   pokono

   poko-no

   about-NMLZ

   n

   waimukontomo

   waimu-∅=kontomo

   speak-IPFV=PL

   vi=part

   Because they see, they speak. / porque ellos ven ellos hablan (convrisamaj: 33)
5. tajne ya ijpë mare tëwï, tajne ya yekerema pïnika ta wïrë

   tajne

   ta=jne

   3PRO=PL

   pn=part

   ya

   ya

   ERG

   postp

   ijpë

   i-jpë

   put-PST

   vt

   mare

   mare

   REL.INAN

   part

   tëwï

   tëwï

   3PRO

   pn

   tajne

   ta=jne

   3PRO=PL

   pn=part

   ya

   ya

   ERG

   postp

   yekerema

   yekerema-∅

   boast_sexually-IPFV

   vt

   pïnika

   pïnika

   PROB

   part

   ta

   ta-∅

   say-IPFV

   vt

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   What they did, they’re going to tell, I say / lo que hacen, ellos será que lo cuentan (convrisamaj: 34)
6. okï yëni tajne ya soj soj soj

   okï

   okï

   chicha

   n

   yëni

   yëni-∅

   drink-IPFV

   vt

   tajne

   ta=jne

   3PRO=PL

   pn=part

   ya

   ya

   ERG

   postp

   soj

   soj

   splash

   ideo

   soj

   soj

   splash

   ideo

   soj

   soj

   splash

   ideo

   They drank chicha, glug glug. / tomaban yaraki ellos, saj, saj (ctorat: 14)
7. tajne naijpëtiri warë

   tajne

   ta=jne

   3PRO=PL

   pn=part

   naijpëtiri

   naij-pëti-ri

   do-PLUR-IPFV

   vt

   warë

   wa=rë

   thus=EMP

   part=part

   They did like this. / ellos hacía así (ctorat: 15)
8. tajne nankase takerejtomo ya

   tajne

   ta=jne

   3PRO=PL

   pn=part

   nankase

   nanka-se

   find-PST

   vt

   takerejtomo

   t-akere-j-tomo

   3-relative-PERT-PL

   n

   ya

   ya

   ERG

   postp

   His relatives found him. / sus familiares lo encontraron
9. irë wa chipëkë tapojtëja wejsapë, irë wa chipëkë tajne wëpëjse tëwï, sukase wïnïjsajkonton yawë

   irë

   irë

   3ANA.INAN

   dem

   wa

   wa

   thus

   part

   chipëkë

   chipëkë

   because

   part

   tapojtëja

   ta-pojtë-ja

   3P-want-NEG

   vt

   wejsapë

   wej-sapë

   COP-PST

   vi

   irë

   irë

   3ANA.INAN

   dem

   wa

   wa

   thus

   part

   chipëkë

   chipëkë

   because

   part

   tajne

   ta=jne

   3PRO=PL

   pn=part

   wëpëjse

   wë-pëj-se

   kill-PLUR-PST

   vt

   tëwï

   tëwï

   3PRO

   pn

   sukase

   sukase

   all

   adv

   wïnïjsajkonton

   wïnïj-saj=konton

   sleep-PFV=PL

   vi=part

   yawë

   yawë

   LOC

   postp

   That's why I didn't want it, that's why they killed them all when they were asleep. / por eso no lo quería, por eso ellos los mataron a todos mientras dormían
10. ati ke ejnë yoti yamanë wejsapë tëwï

    ati

    ati

    what

    intj

    ke

    ke

    INS

    postp

    ejnë

    ejnë

    1+2PRO

    pn

    yoti

    y-oti-∅

    LK-meat-PERT

    n

    yamanë

    yamanë-∅

    make-IPFV

    vt

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    With that we used to prepare the meat. / con ese preparabamos la carne
11. tëwï ya nepïjpë wejsapë

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    ya

    ya

    ERG

    postp

    nepïjpë

    nepï-jpë

    bring-PST

    vt

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    He brought it. / él lo trajo
12. kwase neke wejsapë tëwï ma anajmori ya yakarama wejsapë

    kwase

    kwase

    how

    part

    neke

    neke

    CNTR

    part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    ma

    ma

    RST

    part

    anajmori

    a-najmo-ri

    2-grandmother-PERT

    n

    ya

    ya

    ERG

    postp

    yakarama

    yakara-ma-∅

    believe-CAUS-IPFV

    vt

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    what it was like, that's all your grandmother said. / cómo era, eso nada más contaba tu abuela
13. ë'ë, tawara takï chapëtiri tëwï

    ëʼë

    ëʼë

    yes

    intj

    tawara

    tawara

    too

    adv

    takï

    takï

    CNFRM

    part

    chapëtiri

    chapëti-ri

    squeal-IPFV

    vi

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    Yes, he also shouts that. / sí, también grita ese
14. tëwï ya papa kampra pana tase ta, kaimotata

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    ya

    ya

    ERG

    postp

    papa

    papa

    father

    n

    kampra

    kampra

    big

    n

    pana

    pana

    DAT

    postp

    tase

    ta-se

    say-PST

    vt

    ta

    ta

    like

    part

    kaimotata

    kaimo-ta-ta

    game-VBZ.INTR-MOTIMP

    vi

    She said to my uncle: "go hunt!". / pa mi tío dijo, vaya a cazar (histanfo: 22)
15. tëwï kïmïi yemetïkene, ana yeni wejsapë sukutaka ma

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    kïmïi

    kïmïi

    chili

    n

    yemetïkene

    yeme-tïkene

    eat(fruits_eggs_soup)-POST

    vt

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    yeni

    yeni-∅

    drink-IPFV

    vt

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    sukutaka

    sukutaka

    yucuta

    n

    ma

    ma

    RST

    part

    After eating chili, we would drink yucuta. / después de que comemos ají, tomamos yucuta (histanfo: 34)
16. irëjpë, tëwï yakërë, ana këyatase

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    yakërë

    y-akërë

    LK-with

    postp

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyatase

    këya-ta-se

    think-VBZ.INTR-PST

    vi

    Then we grew up with him. / despúes con él nos criamos (histanfo: 39)
17. ana këyatase tëwï yakërë

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyatase

    këya-ta-se

    think-VBZ.INTR-PST

    vi

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    yakërë

    y-akërë

    LK-with

    postp

    We grew up with him. / nos criamos con él (histanfo: 41)
18. tëwï ya ana këyamase

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    ya

    ya

    ERG

    postp

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyamase

    këya-ma-se

    think-CAUS-PST

    vt

    He raised us. / el nos crio (histanfo: 43)
19. tëwï waraijtokon yakërë, ana këyamase ta wejsapë

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    waraijtokon

    waraijtokon

    man

    n

    yakërë

    y-akërë

    LK-with

    postp

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyamase

    këya-ma-se

    think-CAUS-PST

    vt

    ta

    ta

    like

    part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    With that man, he raised us. / con ese hombre nos crio (histanfo: 47)
20. tëwï nwajtënëpëkë

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    nwajtënëpëkë

    nwajtë-nëpëkë

    dance-PROG.INTR

    vi

    He was dancing. / él... se la pasaba bailando
21. tëwï wïrë inija

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    inija

    ini-ja

    see-NEG

    vt

    I didn't see that. / eso no lo ví
22. tëwï ma takï mëyakarama chijpë wararë kwa ta sënkatoj mëtë

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    ma

    ma

    RST

    part

    takï

    takï

    CNFRM

    part

    mëyakarama

    më=yakara-ma-∅

    2=believe-CAUS-IPFV

    pn=vt

    chijpë

    chi-jpë

    COP-PST.ACNNMLZ

    n

    wararë

    wara=rë

    thus=EMP

    part=part

    kwa

    kwa

    how

    part

    ta

    ta

    like

    part

    sënkatoj

    s-ënka-toj

    DETRZ-finish-CIRC.NMLZ

    n

    mëtë

    mëtë

    ?

     

    Tell us again how they ended up there. / cuenta otra vez como terminaron ahí
23. tëwï naikonton ti tawara

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    naikonton

    nai-∅=konton

    do-IPFV=PL

    vt=part

    ti

    ti

    HSY

    part

    tawara

    tawara

    too

    adv

    They did like this. / ellos hacían así (ctorat: 13)
24. irëjpë tëwï waijtatomo nwajtëri

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    waijtatomo

    waijta-tomo

    mouse-PL

    n

    nwajtëri

    nwajtë-ri

    dance-IPFV

    vi

    Then the mice were dancing. / después las ratas estaban bailando (ctorat: 16)
25. ta ti ta tëwï waraijtokomo ya

    ta

    ta-∅

    say-IPFV

    vt

    ti

    ti

    HSY

    part

    ta

    ta

    like

    part

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    waraijtokomo

    waraijtokomo

    man

    n

    ya

    ya

    ERG

    postp

    said the man (?). / dijo el hombre (ctorat: 21)
26. ëjwenakajpë tainpëtiri waraijtokomo tëwï

    ëjwenakajpë

    ëj-wena-ka-jpë

    DETRZ-vomit-VBZ.TR-PST.ACNNMLZ

    n

    tainpëtiri

    ta-in-pëti-ri

    3P-see-PLUR-IPFV

    vt

    waraijtokomo

    waraijtokomo

    man

    n

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    The man saw their vomit. / el hombre estaba viendo su vómito (ctorat: 31)
27. ta ti wejsaj ti tëwï

    ta

    ta-∅

    say-IPFV

    vt

    ti

    ti

    HSY

    part

    wejsaj

    wej-saj

    COP-PST

    vi

    ti

    ti

    HSY

    part

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    ...he said. / dijo él (ctorat: 36)
28. tëwï ajpachi yaka wonse pïnika tëwï

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    ajpachi

    ajpachi

    undergrowth

    n

    yaka

    yaka

    ALL

    postp

    wonse

    won-se

    enter-PST

    vi

    pïnika

    pïnika

    PROB

    part

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    Maybe they went to the woods. / tal vez se metió en el monte (ctorat: 42)
29. tëwï ma tase makë ya

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    ma

    ma

    RST

    part

    tase

    ta-se

    say-PST

    vt

    makë

    makë

    mom

    n

    ya

    ya

    ERG

    postp

    That’s what my mother said. / ese mismo dijo mi mamá (ctorat: 43)
30. tawara ma ta ti wejsapë tëwï

    tawara

    tawara

    too

    adv

    ma

    ma

    RST

    part

    ta

    ta-∅

    say-IPFV

    vt

    ti

    ti

    HSY

    part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    That’s all she said. / así no más decía el hombre (ctorat: 44)
31. tëwï ke ma mëyepema wïrë ya, ta ti ta

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    ke

    ke

    INS

    postp

    ma

    ma

    RST

    part

    mëyepema

    më=yepema-∅

    2=pay-IPFV

    pn=vt

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    ya

    ya

    ERG

    postp

    ta

    ta-∅

    say-IPFV

    vt

    ti

    ti

    HSY

    part

    ta

    ta

    like

    part

    "I'll pay you only this," he said. / te pago con esto no más, dijo
32. kukurujra tëwï

    kukurujra

    kuku-ru=jra

    answer-IPFV=NEG

    vt=part

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    They didn't answer. / no remedan
33. wïrë inija tëwï

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    inija

    ini-ja

    see-NEG

    vt

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    I did not see that. / yo no ví eso
34. tëwïsantomo neke ne yaruwatëpëkë ma rë chikontomo

    tëwïsantomo

    tëwï-santomo

    3PRO-PL

    pn

    nekene

    neke=ne

    CNTR=INTS

    part=part

    yaruwatëpëkë

    yaruwa-tëpëkë

    laugh-PROG.INTR

    vi

    ma

    ma

    RST

    part

    rë

    rë

    EMP

    part

    chikontomo

    chi-∅=kontomo

    COP-IPFV=PL

    vi=part

    But they’re constantly laughing. / ellos sí siempre pasan riendose (convrisamaj: 32)
35. tëwïsantomo wïrë wejyatë këyetajpëjra

    tëwïsantomo

    tëwï-santomo

    3PRO-PL

    pn

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    wejyatë

    wejyatë

    in_house_of

    postp

    këyetajpëjra

    këye-ta-jpë=jra

    big?-VBZ.INTR-PST=NEG

    vi=part

    They did not grow up with me. / ellos no se criaron junto conmigo