As ‘PST’:

1. tawara chipëkë takï wïrë ëmpamïja wejsapë tase wïrë

   tawara

   tawara

   too

   adv

   chipëkë

   chipëkë

   because

   part

   takï

   takï

   CNFRM

   part

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   ëmpamïja

   ëmpamï-ja

   learn-NEG

   vi

   wejsapë

   wej-sapë

   COP-PST

   vi

   tase

   ta-se

   say-PST

   vt

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   Since it was like that, I did not learn, I said. / como era así yo no aprendí, digo
2. tëwï ya papa kampra pana tase ta, kaimotata

   tëwï

   tëwï

   3PRO

   pn

   ya

   ya

   ERG

   postp

   papa

   papa

   father

   n

   kampra

   kampra

   big

   n

   pana

   pana

   DAT

   postp

   tase

   ta-se

   say-PST

   vt

   ta

   ta

   like

   part

   kaimotata

   kaimo-ta-ta

   game-VBZ.INTR-MOTIMP

   vi

   She said to my uncle: "go hunt!". / pa mi tío dijo, vaya a cazar (histanfo: 22)
3. tawara wïrë tase tëpana

   tawara

   tawara

   too

   adv

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   tase

   ta-se

   say-PST

   vt

   tëpana

   të-pana

   3-DAT

   postp

   So I told her. / así yo le conté a ella
4. chayi, muku tase ta makë pano ya

   chayi

   chayi

   son

   n

   muku

   muku

   child

   n

   tase

   ta-se

   say-PST

   vt

   ta

   ta

   like

   part

   makë

   makë

   mom

   n

   pano

   pano

   FMR

   part

   ya

   ya

   ERG

   postp

   "Sons, daughters" said my late mother. / hijos, hijas, dijo la finada mi mamá
5. tëwï ma tase makë ya

   tëwï

   tëwï

   3PRO

   pn

   ma

   ma

   RST

   part

   tase

   ta-se

   say-PST

   vt

   makë

   makë

   mom

   n

   ya

   ya

   ERG

   postp

   That’s what my mother said. / ese mismo dijo mi mamá (ctorat: 43)
6. yatampe ana tëse, pipi tawara rë waraijtokompe ijtëse

   yatampe

   yatam=pe

   adolescent=ESS

   n=postp

   ana

   ana

   1+3PRO

   pn

   tëse

   të-se

   go-PST

   vi

   pipi

   pipi

   younger_brother_of_woman

   n

   tawara

   tawara

   too

   adv

   rë

   rë

   EMP

   part

   waraijtokompe

   waraijtokom=pe

   man=ESS

   n=postp

   ijtëse

   ij-të-se

   3-go-PST

   vi

   We became adolescents, my brother became a man, too. / nos volvimos muchachos, mi hermano también se volvió hombre (histanfo: 40)
7. enijpëtërë waraijtokomo ijtëse ti mïjna tëijpo wïnïjse

   enijpëtërë

   enijpëtë=rë

   one=EMP

   adv=part

   waraijtokomo

   waraijtokomo

   man

   n

   ijtëse

   ij-të-se

   3-go-PST

   vi

   ti

   ti

   HSY

   part

   mïjna

   mïjna

   there.ALL

   adv

   tëijpo

   tëijpo

   far

   adv

   wïnïjse

   wïnïj-se

   sleep-SUP

   adv

   A man went there, far, to sleep. / un hombre se fué allá, a dormir lejos (ctorat: 3)
8. waijtatomojpë ijtëse ti

   waijtatomojpë

   waijta-tomo-jpë

   mouse-PL-PST

   n

   ijtëse

   ij-të-se

   3-go-PST

   vi

   ti

   ti

   HSY

   part

   The mice went away. / las ratas se fueron (ctorat: 29)
9. waraijtokon maniki irëjpë ijtëse

   waraijtokon

   waraijtokon

   man

   n

   maniki

   maniki

   REL.ANIM

   part

   irëjpë

   irëjpë

   then

   adv

   ijtëse

   ij-të-se

   3-go-PST

   vi

   Then the man went. / después se fue (ctorat: 45)
10. asanë tanëmëse mërë nono mokontomo warotatojpe

    asanë

    a-sanë-∅

    2-mother-PERT

    n

    tanëmëse

    ta-nëmë-se

    3P-leave-PST

    vt

    mërë

    mërë

    2PRO

    pn

    nono

    nono-∅

    earth-PERT

    n

    mokontomo

    mokontomo

    2PL.PRO

    pn

    warotatojpe

    warota-tojpe

    work-PURP

    advl

    Your mother left your land for you to work on. / tu mamá dejo esa tierra para que ustedes trabajen
11. iyawë chipëkë, tayawankase

    iyawë

    i-yawë

    3-LOC

    postp

    chipëkë

    chipëkë

    because

    part

    tayawankase

    ta-yawanka-se

    3P-kill-PST

    vt

    Because of this, he killed her. / por eso, la mató
12. ana këyetase papa kampra ya, ana yoti wejsapë yojtë ta sukase aroma warai, yakuri warai yojtë wejsaj ta

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyetase

    këye-ta-se

    big?-VBZ.INTR-PST

    vi

    papa

    papa

    father

    n

    kampra

    kampra

    big

    n

    ya

    ya

    ERG

    postp

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    yoti

    y-oti-∅

    LK-meat-PERT

    n

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    yojtë

    yojtë-∅

    fish_with_hook-IPFV

    vt

    ta

    ta

    like

    part

    sukase

    sukase

    all

    adv

    aroma

    aroma

    limpet

    n

    warai

    warai

    like

    postp

    yakuri

    yakuri

    agouti

    n

    warai

    warai

    like

    postp

    yojtë

    yojtë-∅

    fish_with_hook-IPFV

    vt

    wejsaj

    wej-saj

    COP-PST

    vi

    ta

    ta

    like

    part

    (When) we grew up, my uncle fished our food; fished everything: limpet, picure... / nosotros crecimos, mi tio pescaba toda nuestra comida, lapa, picure (histanfo: 4)
13. irë ana këyetase tawara ma

    irë

    irë

    3ANA.INAN

    dem

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyetase

    këye-ta-se

    big?-VBZ.INTR-PST

    vi

    tawara

    tawara

    too

    adv

    ma

    ma

    RST

    part

    That's how we grew up. / nosotros nos críamos así mismo (histanfo: 19)
14. sukase ana këyetase pipi yakërë, ana këyetase intipijkë ana chawë

    sukase

    sukase

    all

    adv

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyetase

    këye-ta-se

    big?-VBZ.INTR-PST

    vi

    pipi

    pipi

    younger_brother_of_woman

    n

    yakërë

    y-akërë

    LK-with

    postp

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyetase

    këye-ta-se

    big?-VBZ.INTR-PST

    vi

    intipijkë

    intipijkë

    small

    adv

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    chawë

    chawë

    LOC

    postp

    We grew up with my younger brother; we grew up when we were small. / con mi hermanito (histanfo: 20)
15. ana këyetase makampra ya

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyetase

    këye-ta-se

    big?-VBZ.INTR-PST

    vi

    makampra

    makampra

    aunt

    n

    ya

    ya

    OBL

    postp

    We grew up with my aunt. / nosotros nos criamos con mi tía (histanfo: 21)
16. makë sepanse

    makë

    makë

    mom

    n

    sepanse

    sepan-se

    get_married-PST

    vi

    My mom got married. / mi mamá se casó (histanfo: 37)
17. irëjpë rë warë tajtojpe pïnika wïrë sepanse

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    rë

    rë

    EMP

    part

    warë

    wa=rë

    thus=EMP

    part=part

    tajtojpe

    taj-tojpe

    say-PURP

    advl

    pïnika

    pïnika

    PROB

    part

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    sepanse

    sepan-se

    get_married-PST

    vi

    Then, closer tow now, I got married. / después, mas ahora, yo me casé (histanfo: 49)
18. irëjpë, tëwï yakërë, ana këyatase

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    yakërë

    y-akërë

    LK-with

    postp

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyatase

    këya-ta-se

    think-VBZ.INTR-PST

    vi

    Then we grew up with him. / despúes con él nos criamos (histanfo: 39)
19. ana këyatase tëwï yakërë

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyatase

    këya-ta-se

    think-VBZ.INTR-PST

    vi

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    yakërë

    y-akërë

    LK-with

    postp

    We grew up with him. / nos criamos con él (histanfo: 41)
20. ana tapaja ta, ana këyatase nope

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    tapaja

    tapa-ja

    beat-NEG

    vt

    ta

    ta

    like

    part

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyatase

    këya-ta-se

    think-VBZ.INTR-PST

    vi

    nope

    nope

    good

    adv

    He didn't beat us; we were raised well. / ese no pegaba nada, nosotros nos criamos bien (histanfo: 46)
21. wëjkaja, ana tëse neke ne

    wëjkaja

    wëjka-ja

    fall-NEG

    vi

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    tëse

    të-se

    go-PST

    vi

    nekene

    neke=ne

    CNTR=INTS

    part=part

    We didn't fall, we went away. / no nos caimos, nosotros nos fuimos
22. tëwï ya ana këyamase

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    ya

    ya

    ERG

    postp

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyamase

    këya-ma-se

    think-CAUS-PST

    vt

    He raised us. / el nos crio (histanfo: 43)
23. muku wëra ana këyamase ta

    muku

    muku

    child

    n

    wëra

    wëra

    like

    postp

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyamase

    këya-ma-se

    think-CAUS-PST

    vt

    ta

    ta

    like

    part

    He raised us as his own children. / como a sus hijos nos crió a nosotros, pues (histanfo: 44)
24. tëwï waraijtokon yakërë, ana këyamase ta wejsapë

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    waraijtokon

    waraijtokon

    man

    n

    yakërë

    y-akërë

    LK-with

    postp

    ana

    ana

    1+3PRO

    pn

    këyamase

    këya-ma-se

    think-CAUS-PST

    vt

    ta

    ta

    like

    part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    With that man, he raised us. / con ese hombre nos crio (histanfo: 47)
25. irë wa chipëkë tapojtëja wejsapë, irë wa chipëkë tajne wëpëjse tëwï, sukase wïnïjsajkonton yawë

    irë

    irë

    3ANA.INAN

    dem

    wa

    wa

    thus

    part

    chipëkë

    chipëkë

    because

    part

    tapojtëja

    ta-pojtë-ja

    3P-want-NEG

    vt

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    irë

    irë

    3ANA.INAN

    dem

    wa

    wa

    thus

    part

    chipëkë

    chipëkë

    because

    part

    tajne

    ta=jne

    3PRO=PL

    pn=part

    wëpëjse

    wë-pëj-se

    kill-PLUR-PST

    vt

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    sukase

    sukase

    all

    adv

    wïnïjsajkonton

    wïnïj-saj=konton

    sleep-PFV=PL

    vi=part

    yawë

    yawë

    LOC

    postp

    That's why I didn't want it, that's why they killed them all when they were asleep. / por eso no lo quería, por eso ellos los mataron a todos mientras dormían
26. wïnïjse

    wïnïjse

    wïnïj-se

    sleep-PST

    vi

    He slept. / durmió (ctorat: 6)
27. mëwaijtë yaka wëjkase

    mëwaijtë

    më=waijtë-∅

    2=head-PERT

    pn=n

    yaka

    yaka

    ALL

    postp

    wëjkase

    wëjka-se

    fall-PST

    vi

    It went into your head. / te entró en tu cabeza
28. tawani yawë senejka wejsapë irëjpë ënujse kawë

    tawani

    tawani

    darkness

    n

    yawë

    yawë

    LOC

    postp

    senejka

    s-enejka-∅

    DETRZ-watch-IPFV

    vi

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    ënujse

    ënuj-se

    go_up-PST

    vi

    kawë

    kawë

    high

    adv

    He was staying in the dark and then went up high. / estaba en la oscuridad y se subió hacia arriba (de la casa) (ctorat: 7)
29. kawë ënujse irëjpë

    kawë

    kawë

    high

    adv

    ënujse

    ënuj-se

    go_up-PST

    vi

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    He went up high and then... / se subió alto y después (ctorat: 8)
30. waijtatomo ëjwenakase

    waijtatomo

    waijta-tomo

    mouse-PL

    n

    ëjwenakase

    ëj-wena-ka-se

    DETRZ-vomit-VBZ.TR-PST

    vi

    The mice vomited. / se vomitaron las ratas (ctorat: 17)
31. sujtase ti wejsapë

    sujtase

    suj-ta-se

    urine-VBZ.INTR-PST

    vi

    ti

    ti

    HSY

    part

    wejsapë

    wej-sapë

    COP-PST

    vi

    He urinated. / se orinó (ctorat: 22)
32. warë sujtase

    warë

    wa=rë

    thus=EMP

    part=part

    sujtase

    suj-ta-se

    urine-VBZ.INTR-PST

    vi

    Then he urinated. / después se orino (ctorat: 24)
33. tipasekontomo warë irëjpë pïrarë

    tipasekontomo

    tipa-se=kontomo

    go_in_group-PST=PL

    vi=part

    warë

    wa=rë

    thus=EMP

    part=part

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    pïrarë

    pïrarë

    NEG.EXIST

    part

    They left and were gone. / se fueron y después no estaban (ctorat: 30)
34. tipapëjsejne waijtajne

    tipapëjsejne

    tipa-pëj-se=jne

    go_in_group-PLUR-PST=PL

    vi=part

    waijtajne

    waijta=jne

    mouse=PL

    n=part

    The mice went away. / las ratas se fueron (ctorat: 40)
35. ajpachi yaka pïnika ëkëjna neke wonse

    ajpachi

    ajpachi

    undergrowth

    n

    yaka

    yaka

    ALL

    postp

    pïnika

    pïnika

    PROB

    part

    ëkëjna

    ëkëj-na

    where-NMLZ

    n

    neke

    neke

    CNTR

    part

    wonse

    won-se

    enter-PST

    vi

    Probably to the woods, who knows where they went. / pal monte será que se fueron, no se a donde se metieron (ctorat: 41)
36. tëwï ajpachi yaka wonse pïnika tëwï

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    ajpachi

    ajpachi

    undergrowth

    n

    yaka

    yaka

    ALL

    postp

    wonse

    won-se

    enter-PST

    vi

    pïnika

    pïnika

    PROB

    part

    tëwï

    tëwï

    3PRO

    pn

    Maybe they went to the woods. / tal vez se metió en el monte (ctorat: 42)
37. ¿epesekontomo?

    epesekontomo

    epe-se=kontomo

    escape-PST=PL

    vi=part

    Did they escape? / !¿se escaparon?
38. epese

    epese

    epe-se

    escape-PST

    vi

    They got away. / se fueron
39. tajne nankase takerejtomo ya

    tajne

    ta=jne

    3PRO=PL

    pn=part

    nankase

    nanka-se

    find-PST

    vt

    takerejtomo

    t-akere-j-tomo

    3-relative-PERT-PL

    n

    ya

    ya

    ERG

    postp

    His relatives found him. / sus familiares lo encontraron
40. aaa, mëyakerej sëmase, ¡aj! inche utërijra

    aaa

    aaa

    ah

    intj

    mëyakerej

    më=y-akere-j

    2=LK-relative-PERT

    pn=n

    sëmase

    sëma-se

    die-PST

    vi

    aj

    aj

    ah

    intj

    inche

    in-che

    see-SUP

    adv

    utërijra

    u=të-ri=jra

    1=go-IPFV=NEG

    pn=vi=part

    Ah, your family is dead, ah, I will not go see. / ah, tu familia se murió, aj! no voy a ver