As ‘ACNNMLZ’:

1. chiri ma wïrë taro

   chiri

   chi-ri

   COP-ACNNMLZ

   n

   ma

   ma

   RST

   part

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   taro

   taro-∅

   say-IPFV

   vt

   That’s all I’m saying. / eso no más lo que digo yo (convrisamaj: 17)
2. ta-ta ta-ta, nwarë ejnë weseyu wëra rë, ejnë tapa ta

   tata

   ta-ta

   ***

   tata

   ta-ta

   ***

   nwarë

   nwa=rë

   thus=EMP

   part=part

   ejnë

   ejnë

   1+2PRO

   pn

   weseyu

   weseyu-∅

   be_angry-ACNNMLZ

   n

   wëra

   wëra

   like

   postp

   rë

   rë

   EMP

   part

   ejnë

   ejnë

   1+2PRO

   pn

   tapa

   tapa-∅

   beat-IPFV

   vt

   ta

   ta

   like

   part

   ta-ta-ta, like that he rubbed us as if he was angry with us. / ta-ta-ta, así nos sobaba como si estuviera bravo de nosotros
3. ejnë pëkëpene ejnë chi yawë, ejnë yarikaja

   ejnë

   ejnë

   1+2PRO

   pn

   pëkëpene

   pëkëpene

   alone

   postp

   ejnë

   ejnë

   1+2PRO

   pn

   chi

   chi-∅

   COP-ACNNMLZ

   n

   yawë

   yawë

   LOC

   postp

   ejnë

   ejnë

   1+2PRO

   pn

   yarikaja

   yarika-ja

   laugh-NEG

   vi

   When we’re alone, we don’t laugh. / cuando estamos solas, nosotras no nos reímos (convrisamaj: 50)
4. ana këyetajpë, intipijkë ana chi yawë

   ana

   ana

   1+3PRO

   pn

   këyetajpë

   këye-ta-jpë

   big?-VBZ.INTR-PST

   vi

   intipijkë

   intipijkë

   small

   adv

   ana

   ana

   1+3PRO

   pn

   chi

   chi-∅

   COP-ACNNMLZ

   n

   yawë

   yawë

   LOC

   postp

   We grew up when we were little kids / nos criamos cuando estábamos chiquiticos nosotros (histanfo: 2)
5. ejnë yaruwari tajne yakarama pëkë rë nwarë, nope esene mare, tawara neke ne, ënka

   ejnë

   ejnë

   1+2PRO

   pn

   yaruwari

   yaruwa-ri

   laugh-IPFV

   vi

   tajne

   ta=jne

   3PRO=PL

   pn=part

   yakarama

   yakara-ma-∅

   believe-CAUS-ACNNMLZ

   n

   pëkë

   pëkë

   about

   postp

   rë

   rë

   EMP

   part

   nwarë

   nwa=rë

   thus=EMP

   part=part

   nope

   nope

   good

   adv

   esene

   es-ene-∅

   DETRZ-see-IPFV

   vi

   mare

   mare

   REL.INAN

   part

   tawara

   tawara

   too

   adv

   neke

   neke

   CNTR

   part

   ne

   ne

   ***

    

   ënka

   ënka

   right

   part

   We laugh when somebody tells (us) something, something you see well, like that, right. / nosotros nos reimos cuando alguien (nos) cuenta, lo que se ve bien, así sí, verdad (convrisamaj: 5)
6. tëwï neke ne, tajne yakarama pokono nwarë tajne iri mïntë, tunampe

   tëwï

   tëwï

   3PRO

   pn

   neke

   neke

   CNTR

   part

   ne

   ne

   ***

    

   tajne

   ta=jne

   3PRO=PL

   pn=part

   yakarama

   yakara-ma-∅

   believe-CAUS-ACNNMLZ

   n

   pokono

   poko-no

   about-NMLZ

   n

   nwarë

   nwa=rë

   thus=EMP

   part=part

   tajne

   ta=jne

   3PRO=PL

   pn=part

   iri

   i-ri

   put-IPFV

   vt

   mïntë

   mïntë

   there.LOC

   adv

   tunampe

   tunam-∅=pe

   hide-ACNNMLZ=ESS

   n=postp

   Yes indeed, they tell what they are doing there on the down-low. / eso sí, lo cuentan lo que hacen allá escondidos (convrisamaj: 9)
7. tajne yarikari irëjpë, tajne yakarama pokono

   tajne

   ta=jne

   3PRO=PL

   pn=part

   yarikari

   yarika-ri

   laugh-IPFV

   vi

   irëjpë

   irëjpë

   then

   adv

   tajne

   ta=jne

   3PRO=PL

   pn=part

   yakarama

   yakara-ma-∅

   believe-CAUS-ACNNMLZ

   n

   pokono

   poko-no

   about-NMLZ

   n

   They laugh because they tell it. / se ríen porque lo cuentan (convrisamaj: 10)
8. wïrë yaruwakempïnirë, mëkïsantomo a-ja-ja tajtane

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   yaruwakempïnirë

   yaruwa-∅-ke-m=pïnirë

   laugh-ACNNMLZ-PROP-NMLZ=NEG

   adv=part

   mëkïsantomo

   mëkï-santomo

   DIST.ANIM-PL

   pn

   ajaja

   a-ja-ja

   ***

    

   tajtane

   taj-tane

   say-CNCS

   advl

   I don’t laugh although they are saying “hahaha”. / yo no me río, aunque aquellos dicen a-ja-ja (convrisamaj: 7)
9. yaruwakempïnirë wïrë

   yaruwakempïnirë

   yaruwa-∅-ke-m=pïnirë

   laugh-ACNNMLZ-PROP-NMLZ=NEG

   adv=part

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   I don’t laugh. / !‘Yo no me río (convrisamaj: 20)
10. wïrë yaruwakempïnirë wïrë senejkarï uyïwïj yaka sukuri, jwama

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    yaruwakempïnirë

    yaruwa-∅-ke-m=pïnirë

    laugh-ACNNMLZ-PROP-NMLZ=NEG

    adv=part

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    senejkarï

    s-enejka-rï

    DETRZ-watch-IPFV

    vi

    uyïwïj

    u=y-ïwïj-∅

    1=LK-house-PERT

    pn=n

    yaka

    yaka

    ALL

    postp

    sukuri

    sukuri

    silently

    adv

    jwama

    jwama

    ***

     

    I don’t laugh, I silently stay in my house. / yo no me río, yo me siento en mi casa calladita (convrisamaj: 21)
11. tawaraij wïrë, yaruwakempïnirë,

    tawaraij

    tawaraij

    too

    adv

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    yaruwakempïnirë

    yaruwa-∅-ke-m=pïnirë

    laugh-ACNNMLZ-PROP-NMLZ=NEG

    adv=part

    I’m not like that, I don’t laugh. / yo no soy así, yo no me río (convrisamaj: 27)
12. tajne ini pokono waimukontomo

    tajne

    ta=jne

    3PRO=PL

    pn=part

    ini

    ini-∅

    see-ACNNMLZ

    n

    pokono

    poko-no

    about-NMLZ

    n

    waimukontomo

    waimu-∅=kontomo

    speak-IPFV=PL

    vi=part

    Because they see, they speak. / porque ellos ven ellos hablan (convrisamaj: 33)
13. irëjpë tawejka yawë

    irëjpë

    irëjpë

    then

    adv

    tawejka

    tawejka-∅

    dawn-ACNNMLZ

    n

    yawë

    yawë

    LOC

    postp

    Then, in the morning... / después al amanecer (ctorat: 28)
14. pachi, kërë takï yëmi pïnirë

    pachi

    pachi

    older_sister_of_woman

    n

    kërë

    kërë

    PROX.ANIM

    dem

    takï

    takï

    CNFRM

    part

    yëmi

    yëmi-∅

    be_hungry-ACNNMLZ

    n

    pïnirë

    pïnirë

    NEG

    part

    "sister, that one is not hungry". / dijo "hermana, ese no tiene hambre" (histanfo: 7)
15. wïrë najpïtomojne, wurijyantomojne sënka wara rë

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    najpïtomojne

    najpï-∅-tomo=jne

    grandfather-PERT-PL=PL

    n=part

    wurijyantomojne

    wurijyan-tomo=jne

    woman-PL=PL

    n=part

    sënka

    s-ënka-∅

    DETRZ-finish-ACNNMLZ

    n

    wara

    wara

    thus

    part

    rë

    rë

    EMP

    part

    My grandfathers, the women disappeared. / como desaparecen mis abuelos, las mujeres