As ‘1’:

1. wïrë yaruwakempïnirë wïrë senejkarï uyïwïj yaka sukuri, jwama

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   yaruwakempïnirë

   yaruwa-∅-ke-m=pïnirë

   laugh-ACNNMLZ-PROP-NMLZ=NEG

   adv=part

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   senejkarï

   s-enejka-rï

   DETRZ-watch-IPFV

   vi

   uyïwïj

   u=y-ïwïj-∅

   1=LK-house-PERT

   pn=n

   yaka

   yaka

   ALL

   postp

   sukuri

   sukuri

   silently

   adv

   jwama

   jwama

   ***

    

   I don’t laugh, I silently stay in my house. / yo no me río, yo me siento en mi casa calladita (convrisamaj: 21)
2. uyïwïj yawë usenejkari sukuri jwama

   uyïwïj

   u=y-ïwïj-∅

   1=LK-house-PERT

   pn=n

   yawë

   yawë

   LOC

   postp

   usenejkari

   u=s-enejka-ri

   1=DETRZ-watch-IPFV

   pn=vi

   sukuri

   sukuri

   silently

   adv

   jwama

   jwama

   ***

    

   I silently stay in my house. / yo me quedo en mi casa tranquila (convrisamaj: 28)
3. uyarë wïrë përemekïrï

   uyarë

   u=yarë

   1=alone

   pn=postp

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   përemekïrï

   përemekï-rï

   talk-IPFV

   vi

   I just talk. / yo hablo sola (convrisamaj: 46)
4. mërë warë mëyënëtojpano ka uyakërë mërë wepïrï

   mërë

   mërë

   MED.INAN

   dem

   warë

   wa=rë

   thus=EMP

   part=part

   mëyënëtojpano

   më=yënë-tojpano

   2=eat(meat)-FUT.CONCL

   pn=vt

   ka

   ka

   ?

    

   uyakërë

   u=y-akërë

   1=LK-with

   pn=postp

   mërë

   mërë

   2PRO

   pn

   wepïrï

   wepï-rï

   come-IPFV

   vi

   So for you to eat you came with me? / así para tú comer tu viniste conmigo?
5. uyarë wïrë wïnïkïrïjra

   uyarë

   u=yarë

   1=alone

   pn=postp

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   wïnïkïrïjra

   wïnïkï-rï=jra

   sleep-IPFV=NEG

   vi=part

   I did not sleep apart. / yo no dormía aparte
6. aniki ta uyeremari

   aniki

   aniki

   who

   pn

   ta

   ta

   like

   part

   uyeremari

   u=yere-ma-ri

   1=eat-CAUS-IPFV

   pn=vt

   Who was going to feed me then? / ¿quién más me iba a alimentar pues?
7. tëjrama sejkë upëkëpene wïrë tëri

   tëjrama

   të-jrama

   go-PROH

   vi

   sejkë

   sejkë

   ***

   vi

   upëkëpene

   u=pëkëpene

   1=alone

   pn=postp

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   tëri

   të-ri

   go-IPFV

   vi

   Don't go, I will go alone. / no vayan a ir, voy a ir sola
8. aaa usukuru morone ta, wïrë usujta ta ne

   aaa

   aaa

   ah

   intj

   usukuru

   u=suku-ru

   1=urine-PERT

   pn=n

   morone

   morone

   hurting

   adv

   ta

   ta

   like

   part

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   usujta

   u=suj-ta-∅

   1=urine-VBZ.INTR-IPFV

   pn=vi

   tane

   ta=ne

   like=INTS

   part=part

   My urine hurts, I will urinate. / me duele mis orines, voy a orinar (ctorat: 23)
9. aaa, mëyakerej sëmase, ¡aj! inche utërijra

   aaa

   aaa

   ah

   intj

   mëyakerej

   më=y-akere-j

   2=LK-relative-PERT

   pn=n

   sëmase

   sëma-se

   die-PST

   vi

   aj

   aj

   ah

   intj

   inche

   in-che

   see-SUP

   adv

   utërijra

   u=të-ri=jra

   1=go-IPFV=NEG

   pn=vi=part

   Ah, your family is dead, ah, I will not go see. / ah, tu familia se murió, aj! no voy a ver
10. marë wïrë sëmpinukuja rë wejtane mokontomo unono, wïrë nono yenekapëkë pako

    marë

    marë

    still

    adv

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    sëmpinukuja

    sëmpinuku-ja

    close_eyes-NEG

    vi

    rë

    rë

    EMP

    part

    wejtane

    wej-tane

    COP-CNCS

    advl

    mokontomo

    mokontomo

    2PL.PRO

    pn

    unono

    u=nono-∅

    1=earth-PERT

    pn=n

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    nono

    nono-∅

    earth-PERT

    n

    yenekapëkë

    yeneka-pëkë

    take_away-PROG.TR

    vt

    pako

    pako

    ***

     

    Though I haven't closed my eyes yet, you are already taking my land from me. / todavía no cerré los ojos y ustedes me están quitando mi tierra
11. irë nwa chipëkë usamori uyïpï incharë

    irë

    irë

    3ANA.INAN

    dem

    nwa

    nwa

    thus

    part

    chipëkë

    chipëkë

    because

    part

    usamori

    u=samo-ri

    1=cry-IPFV

    pn=vi

    uyïpï

    u=yïpï-∅

    1=mountain-PERT

    pn=n

    incharë

    in-charë

    see-IMN

    vt

    That's why I'm crying seeing my hills. / por eso yo estoy llorando viendo mis cerros
12. uyepematojpe pïrarë wïrë inawë

    uyepematojpe

    u=yepema-tojpe

    1=pay-PURP

    pn=advl

    pïrarë

    pïrarë

    NEG.EXIST

    part

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    inawë

    inawë

    have

    postp

    I can't afford to pay. / yo no tengo para pagar
13. ¡këë! uyejwetunu, ¡këë! wïrë waijtëri, ¡këë! uyapëri, wïrë poreri, wïrë chikimuru

    këë

    këë

    ugh

    intj

    uyejwetunu

    u=y-ejwetunu-∅

    1=LK-sick-PERT

    pn=n

    këë

    këë

    ugh

    intj

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    waijtëri

    waijtë-ri

    head-PERT

    n

    këë

    këë

    ugh

    intj

    uyapëri

    u=y-apë-ri

    1=LK-arm_wing-PERT

    pn=n

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    poreri

    pore-ri

    leg-PERT

    n

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    chikimuru

    chikimu-ru

    knee-PERT

    n

    Ugh! I'm sick, ugh, my head, ugh, my arm, my leg, my knee. / ay! estoy enferma, ay! mi cabeza, ay! mi brazo, mi pierna, mi rodilla
14. yapijtompe wïrë wejtane, ¡kë! wïyapë moroni

    yapijtompe

    yapijtom=pe

    old=ESS

    n=postp

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    wejtane

    wej-tane

    COP-CNCS

    advl

    kë

    kë

    ugh

    intj

    wïyapë

    wï=y-apë-∅

    1=LK-arm_wing-PERT

    pn=n

    moroni

    moroni

    pain

    n

    Although I am old, ugh, my arms hurt. / aunque soy vieja, ay me duelen mis brazos