As ‘go’:

1. yatampe ana tëse, pipi tawara rë waraijtokompe ijtëse

   yatampe

   yatam=pe

   adolescent=ESS

   n=postp

   ana

   ana

   1+3PRO

   pn

   tëse

   të-se

   go-PST

   vi

   pipi

   pipi

   younger_brother_of_woman

   n

   tawara

   tawara

   too

   adv

   rë

   rë

   EMP

   part

   waraijtokompe

   waraijtokom=pe

   man=ESS

   n=postp

   ijtëse

   ij-të-se

   3-go-PST

   vi

   We became adolescents, my brother became a man, too. / nos volvimos muchachos, mi hermano también se volvió hombre (histanfo: 40)
2. enijpëtërë waraijtokomo ijtëse ti mïjna tëijpo wïnïjse

   enijpëtërë

   enijpëtë=rë

   one=EMP

   adv=part

   waraijtokomo

   waraijtokomo

   man

   n

   ijtëse

   ij-të-se

   3-go-PST

   vi

   ti

   ti

   HSY

   part

   mïjna

   mïjna

   there.ALL

   adv

   tëijpo

   tëijpo

   far

   adv

   wïnïjse

   wïnïj-se

   sleep-SUP

   adv

   A man went there, far, to sleep. / un hombre se fué allá, a dormir lejos (ctorat: 3)
3. waijtatomojpë ijtëse ti

   waijtatomojpë

   waijta-tomo-jpë

   mouse-PL-PST

   n

   ijtëse

   ij-të-se

   3-go-PST

   vi

   ti

   ti

   HSY

   part

   The mice went away. / las ratas se fueron (ctorat: 29)
4. waraijtokon maniki irëjpë ijtëse

   waraijtokon

   waraijtokon

   man

   n

   maniki

   maniki

   REL.ANIM

   part

   irëjpë

   irëjpë

   then

   adv

   ijtëse

   ij-të-se

   3-go-PST

   vi

   Then the man went. / después se fue (ctorat: 45)
5. sukase ta wejsaj ta, irëjpë papa kampra ijtëri

   sukase

   sukase

   all

   adv

   ta

   ta-∅

   say-IPFV

   vt

   wejsaj

   wej-saj

   COP-PST

   vi

   ta

   ta

   like

   part

   irëjpë

   irëjpë

   then

   adv

   papa

   papa

   father

   n

   kampra

   kampra

   big

   n

   ijtëri

   ij-të-ri

   3-go-IPFV

   vi

   She said that, then my uncle left / todo decía, después se iba mi tío (histanfo: 10)
6. asamo mare tapëkë ijtëri weroro yarë ta yakuri këjmatojpe

   asamo

   asamo-∅

   cry-IPFV

   vi

   mare

   mare

   REL.INAN

   part

   tapëkë

   ta-pëkë

   say-PROG.TR

   vt

   ijtëri

   ij-të-ri

   3-go-IPFV

   vi

   weroro

   weroro

   dog

   n

   yarë

   yarë-∅

   bring-IPFV

   vt

   ta

   ta

   like

   part

   yakuri

   yakuri

   agouti

   n

   këjmatojpe

   këjma-tojpe

   hunt-PURP

   advl

   Because they were crying he went and took the dogs to hunt agouti. / porque estaban llorando iba llevando los perros para que cazaran picure (histanfo: 24)
7. wïrë tëtojpe mëyakërë

   wïrë

   wïrë

   1PRO

   pn

   tëtojpe

   të-tojpe

   go-FUT

   vi

   mëyakërë

   më=y-akërë

   2=LK-with

   pn=postp
8. wëjkaja, ana tëse neke ne

   wëjkaja

   wëjka-ja

   fall-NEG

   vi

   ana

   ana

   1+3PRO

   pn

   tëse

   të-se

   go-PST

   vi

   nekene

   neke=ne

   CNTR=INTS

   part=part

   We didn't fall, we went away. / no nos caimos, nosotros nos fuimos
9. tototomo pata yaka mëtëja

   tototomo

   toto-tomo

   non_Indian-PL

   n

   pata

   pata-∅

   village-PERT

   n

   yaka

   yaka

   ALL

   postp

   mëtëja

   më=të-ja

   2=go-NEG

   pn=vi

   You don't go to the creoles' village. / tu no (puedes) ir al pueblo de los criollos
10. tëjrama sejkë upëkëpene wïrë tëri

    tëjrama

    të-jrama

    go-PROH

    vi

    sejkë

    sejkë

    ***

    vi

    upëkëpene

    u=pëkëpene

    1=alone

    pn=postp

    wïrë

    wïrë

    1PRO

    pn

    tëri

    të-ri

    go-IPFV

    vi

    Don't go, I will go alone. / no vayan a ir, voy a ir sola
11. aaa, mëyakerej sëmase, ¡aj! inche utërijra

    aaa

    aaa

    ah

    intj

    mëyakerej

    më=y-akere-j

    2=LK-relative-PERT

    pn=n

    sëmase

    sëma-se

    die-PST

    vi

    aj

    aj

    ah

    intj

    inche

    in-che

    see-SUP

    adv

    utërijra

    u=të-ri=jra

    1=go-IPFV=NEG

    pn=vi=part

    Ah, your family is dead, ah, I will not go see. / ah, tu familia se murió, aj! no voy a ver
12. nwarë mëtëpëtiri, tëpëtijra sejkë

    nwarë

    nwa=rë

    thus=EMP

    part=part

    mëtëpëtiri

    më=të-pëti-ri

    2=go-PLUR-IPFV

    pn=vi

    tëpëtijra

    të-pëti-∅=jra

    go-PLUR-IPFV=NEG

    vi=part

    sejkë

    sejkë

    ***

    vi

    You're going to go like this? Don't go like this. / así tu te vas a ir, no puedes ir así